TÀN TÍCH

Đời sống tôn giáo ngày xưa có thể được cảm nhận xuyên qua các đền đài. Theo cách ấy người ta cũng có thể tiếp xúc với những sinh hoạt hằng ngày của các quốc gia đã tàn lụi bằng cách đứng giữa tàn tích đền đài hay gia cư của họ. Công việc nầy đòi hỏi một nhãn thông sắc sảo tinh tế hơn. Cái mãnh lực thẩm thấu vào đền đài rất là mạnh mẽ bởi vì nó chỉ có một đích nhắm duy nhất; trải qua nhiều thế kỷ những người đến đó chỉ với một tư tưởng chủ yếu là cầu nguyện hay tôn sùng, do đó ấn tượng được tạo ra rất là mãnh liệt. Còn tại những gia cư riêng, họ sống với nhiều loại tư tưởng khác nhau, tranh đấu, lợi lộc riêng; do đó một ấn tượng nầy có thể phá hủy một ấn tượng khác.

 Tuy nhiên sau nhiều năm thì có một ấn tượng nổi bật, chung cho tất cả, tạo nên đặc tính dân tộc họ. Người nào biết cách loại bỏ hoàn toàn những cảm quan riêng tư, gần gũi và sống động của y sẽ cảm nghe được những ấn tượng ấy. Y yên lặng chú tâm lắng nghe một tiếng vọng yếu ớt của đời sống ngày xưa. Cách khảo cứu như thế giúp y nhìn lịch sử một cách đúng đắn hơn. Những phong tục tập quán xưa làm chúng ta kinh ngạc và khủng khiếp bởi vì chúng quá xa xôi với chúng ta. Chúng cần được ngắm nhìn theo quan điểm của những người thời ấy. Chỉ với cách nhìn như thế, lần đầu tiên y mới hiểu rõ chúng ta đã nghĩ sai lầm về người xưa như thế nào.

  Chúng ta còn nhớ hồi nhỏ được nghe những chuyện có tính kích thích lòng thiện cảm đối với những vị khổ đạo Thiên Chúa bị ném cho sư tử ở Đại hý trường La Mã, hoặc về tánh độc ác tàn nhẫn đã lôi cuốn hàng ngàn người đến thưởng thức những trận giác đấu.

  Tôi không định bênh vực cho những ý thích và cuộc vui chơi của dân La Mã xưa. Tuy nhiên tôi nghĩ rằng nếu có một người nhạy cảm nào đó đến Đại hý trường, tránh các du khách và ngồi yên lặng để tâm lui về quá khứ cho đến khi y có thể cảm nghe được đám khán giả đông đảo đang bị kích thích cuồng nhiệt, thì y thấy rằng y đã phán đoán quá sai lầm về họ. Trước tiên y hiểu rằng việc ném những người Thiên Chúa Giáo cho sư tử ăn thịt vì tôn giáo của họ là một điều ngụy tạo vô căn cứ của những người Thiên Chúa Giáo đầu tiên.

  Y sẽ thấy rằng đối với vấn đề tôn giáo, chính quyền La mã còn khoan hồng rất nhiều hơn hầu hết các chính quyền Âu Châu hiện nay. Không có một ai bị hành hình vì ý kiến tôn giáo của y, và những người gọi là Thiên Chúa Giáo đó bị xử chết chẳng phải vì y bày tỏ tôn giáo mình, mà chính là bởi vì y âm mưu chống lại chính quyền, hoặc phạm những tội ác mà chúng ta đều lên án.

 Y sẽ thấy rằng chính quyền cho phép và cả đến khuyến khích những trận giác đấu, nhưng y cũng sẽ thấy rằng chỉ có ba hạng người tham gia mà thôi. Hạng thứ nhất là những tội nhân bị xử tử hình theo luật hiện hình, họ là mối hoạt cảnh cho người dân xem. Chắc chắn đó là một cảnh tượng thối hóa, nhưng dẫu thế nào nó cũng chẳng thối hóa hơn nhiều cảnh tượng được chấp nhận phổ thông hiện nay. Kẻ bất lương sẽ chết tại quyết đấu trường, y phải quyết đấu với một kẻ bất lương khác hoặc với một dã thú. Nhưng y thà chết trong khi chiến đấu hơn là chết trong vòng tay luật pháp. Luôn luôn có một cơ hội khả hữu là nếu y chiến đấu giỏi y có thể được đám đông nhẹ dạ ấy khen thưởng và nhờ đó mà thoát chết.

 Hạng thứ hai là những tù binh bị quyết định phải chết theo tục lệ bấy giờ. Ngay cả trong trường hợp nầy cũng có một cách xử đặc biệt là dùng họ làm trò tiêu khiển cho dân chúng đồng thời cho họ một cơ hội cứu mạng, và họ đã bám lấy cuồng nhiệt cơ hội nầy.

 Hạng thứ ba là những người giác đấu chuyên nghiệp, họ giống như những võ sĩ đánh cuộc hiện nay, những người đã chọn một lối sống khủng khiếp, sẵn sàng đón nhận mọi hiểm nguy.

 Tôi không muốn nói rằng giác đấu là một hình thức tiêu khiển có thể được những người thực sự văn minh miễn thứ cho. Nhưng nếu bây giờ chúng ta cùng áp dụng một tiêu chuẩn thì chúng ta phải công nhận rằng chưa có một nước nào được gọi là văn minh. Trận giác đấu đó không xấu hơn những cuộc đấu thương cưỡi ngựa thời trung cổ, hơn những trò chọi gà, chọc gấu ở thế kỷ trước, hơn cuộc đấu bò mộng, đấu võ đánh cược hiện nay. Khi chúng ta theo dõi những cuộc đấu đăng tải tin tức nơi những trận địa đang diễn ra. Chúng ta là giống dân phụ thứ năm đã tiến hóa hơn một chút từ tình trạng của giống dân phụ thứ tư hai ngàn năm về trước. Nhưng sự tiến hóa nầy quá ít ỏi so với sự tự mãn đã theo đuổi chúng ta.

 Mỗi quốc gia đều có tàn tích riêng và việc nghiên cứu các đời sống xưa qua các tàn tích nào cũng đều lý thú cả. Người ta sẽ có một ý niệm rõ ràng về những hoạt động và những mối lưu tâm rất đa dạng trong đời sống tu viện thời trung cổ khi đi xem những tàn tích nổi danh như Fountains Abbey; còn khi viếng các tượng đá Carnac (ở Moriban chớ không phải ở Ai Cập) người ta sẽ thấy được những cuộc vui đùa mùa hạ xung quanh Tantad, ngọn lửa thiêng của dân Breton xưa.

 Có lẽ ít cần khảo sát các tàn tích Ấn Độ vì đời sống hằng ngày không đổi thay qua nhiều thời đại và không cần khả năng thần nhãn để xem lại quang cảnh nhiều ngàn năm trước. Ở Ấn Độ không có một dinh thự hiện nay nào khác với thời trước lắm. Nhưng trong hầu hết mọi trường hợp, các thánh tích của thời kỳ vàng son dưới chính thể quân chủ Ắt lăng đều bị chôn vùi sâu xa. Trở về thời trung cổ, tác động của môi trường xung quanh và của tôn giáo ảnh hưởng lên cùng một dân tộc thì rất là kỳ lạ, biểu lộ qua các cảm giác khác nhau giữa những đô thị cổ ở bắc Ấn Độ với những tàn tích tại Anuradhapura ở Tích Lan (nam Ấn Độ).