Không Tôn Giáo Nào Cao Hơn Chân

Không Tôn Giáo Nào Cao Hơn Chân Lý

HOME TÌM HIỂU NHẬP MÔN sách TIỂU SỬ BẢN TIN HÌNH ẢNH thIỀN BÀI VỞ THƠ gifts TẾT 2006 NỮ THẦN ISIS

Nhật Ký Cuối Cùng

J.KRISHNAMURTI

Bản Dịch: Thích Nữ Tuệ Dung

Hiệu Đính Thích Nữ Trí Hải

Đánh máy Như Khuê

LỜI TỰA

Trong tất cả các tác phẩm của Krishnamurti, sách này đặc biệt nhất vì được ghi lại từ máy ghi âm do Ngài đọc lên lúc ở một mình.

Sau khi thành công rực rỡ với tác phẩm Journal xuất bản năm 1982, Krishnamurti được mọi người khuyến khích viết tiếp. Lúc ấy Ngài đã 87 tuổi, tay đã yếu, nên Ngài vui vẻ nghe theo sự gợi ý là ghi âm những gì cần viết. Tuy thế Ngài chưa thể khởi sự được vì sắp đi Ấn, ở đấy Ngài sẽ không có thì giờ yên ổn dành cho việc này. Về đến California tháng 2 năm 1983, Ngài đọc những bài đầu tiên trong tập này vào một máy thu băng Sony.

Tất cả những bài này đều được thu băng tại tư thất ở Pine Cottage nằm trong thung lũng Ojai khoảng 80 km bắc Los Anggeles. Ngài ghi âm vào buổi sáng trong căn phòng yên tịnh sau buổi điểm tâm, thời gian Ngài không bị quấy rầy.

Năm 1922 cũng chính tại nơi này, Pine Cottage ( lúc ấy thuộc về một người bạn), Krihnamurti đã sống với người em trai Nitya và cũng vào năm ấy Ngài đã trải qua một kinh nghiệm tâm linh làm chao đảo cuộc đời Ngài. Ít lâu sau, một hiệp hội được lập nên để quyên góp tiền mua lại trang trại và đất đai rộng khoảng 20.000 mét vuông. Năm 1978, một tòa nhà lộng lẫy được xây cất cạnh gian lều trong đó Krishnamurti giữ nguyên phòng nghỉ của Ngài với bộ xa-lông xưa cũ.

Những bài đọc không được gọt dũa như những bài viết, và thỉnh thoảng giọng Ngài mất hút. Trái với các quyển Carnets và Journal, người ta phải nhuận sắc lại tập sách này cho nó được sáng sủa.

Khi đọc những bài này ta cảm thấy rất gần gũi với Krishnamurti và có cảm tưởng thấu triệt được tư tưởng Ngài. Ở một vài đoạn, Ngài trả lời câu hỏi của một nhân vật tưởng tượng.

Đây là cốt tủy lời dạy của Ngài. Những người xem Ngài không những là một triết gia mà một thi sĩ, sẽ tìm thấy - qua những đoạn tả cảnh bắt đầu mỗi bài - sự thanh thoát tâm hồn khiến họ dễ cảm nhận được những gì được nói sau đó. Nhiều chỗ lặp lại dường như cốt nhấn mạnh ý nghĩa những lời Ngài nói, và dễ chứng tỏ mỗi ngày đối với Ngài là một kinh nghiệm mới mẻ, hoàn toàn thoát khỏi gánh nặng quá khứ.

Điều lạ lùng là bài cuối cùng, có lẽ hay nhất trong tập, đề cập cái chết. Đây là lần cuối cùng chúng ta nghe Krishnamurti nói với chính mình. Hai năm sau cũng trong căn phòng này, Ngài đã từ trần.

Ojai, California

Thứ sáu, 25 tháng 2 năm 1983

Suốt mấy tuần nay, mỗi ngày vào sáng sớm lúc vầng dương vừa ló dạng, ta ngồi ngắm cái cây ở gần bờ sông. Khi mặt trời từ từ nhô lên ở cuối chân trời, du hành trên những rặng cây, thì cây này đột nhiên vàng óng. Những chiếc lá sáng lên đầy sức sống, và suốt hàng giờ đồng hồ, cây ấy toát ra một tính chất đặc biệt, dường như muốn vươn lên tỏa khắp không gian, vươn qua cả bên kia sông. Cây ấy có tên là gì ta cũng không nhớ, vì bị quyến rũ bởi điệu múa của những chiếc lá dưới ánh sáng mặt trời lúc ấy đã vươn cao hơn các lùm cây. Lúc nãy, trước hừng đông, cây rất tăm tối, im lặng và xa vời. Khi mặt trời vừa lên, cây phô bày vẻ đẹp huy hoàng với những ngọn lá rực rỡ lung linh. Buổi trưa, bóng cây râm mát, làm chỗ trú nắng lý tưởng cho bạn. Từ đó nảy sinh một mối tương quan mật thiết, vững bền, an ổn, tràn đầy sự thanh thản mà chỉ có cây cối mới biết đến. Buổi chiều, khi mặt trời lóe lên những tia sáng cuối cùng ở phương tây, thì cây từ từ thẫm tối, thu mình lại. Mặt trời tỏa những tia sáng màu đỏ, vàng, xanh trên tàng lá, nhưng cây thì vẫn trầm ngâm, tiết chế để nghỉ đêm.

Nếu bạn tương quan với cây cổ thụ này, là bạn đã tương quan với nhân loại. Bạn trở nên có trách nhiệm với cái cây ấy và với tất cả cây cối trên đời. Nhưng nếu không để ý đến những sinh vật trên mặt đất, bạn dễ đánh mất liên lạc với nhân loại, với những con người. Chúng ta không bao giờ quan sát sâu xa phẩm chất của một cái cây; không chịu sờ xem thân nó cứng như thế nào, vỏ nó nhám ra sao, để nghe âm thanh của riêng nó. Không phải là tiếng gió rì rào trong lá, cũng không phải là tiếng gió nhẹ ban mai làm lá xào xạc, mà là một tiếng đặc biệt của thân cây, âm thanh im lặng của các rễ cây. Phải hết sức bén nhạy ta mới nghe được âm thanh ấy. Đấy không phải là tiếng động của trần gian, của tư tưởng huyên náo, của tiếng người cãi nhau, của chiến tranh, mà là âm thanh riêng của vũ trụ.

Thật lạ lùng là chúng ta quá ít đoái hoài đến thiên nhiên, đến những côn trùng, đến con ếch đang nhảy nhót, con chim cú đang gọi bạn, tiếng kêu của nó vọng từ đồi này sang đồi kia. Dường như chúng ta không nảy lên một chút tình cảm nào đối với những con người đang sống trên trái đất. Nếu có thể lập được một tương quan mật thiết và bền bỉ với thiên nhiên, chúng ta sẽ không bao giờ giết hại súc vật để nuôi thân, chúng ta sẽ không bao giờ làm hại những con khỉ, con chó hay con heo bằng cách mổ xẻ chúng để đem lại cái gọi là lợi ích cho nhân loại.

Chúng ta sẽ tìm ra những phương cách khác để săn sóc các vết thương và chữa lành bệnh. Nhưng chữa lành vết thương lòng thì lại hoàn toàn khác. Nó đòi hỏi sự tiếp xúc với thiên nhiên, với quả cam còn ở trên cây, với cọng cỏ đang cố vươn sức sống qua kẽ đá, và với những cánh đồi mây phủ.

Đây không phải là sản phẩm của tưởng tượng tình cảm hay lãng mạn, mà là sự thật của một người có tương quan với tất cả những gì sinh động trên đời. Con người đã tàn sát hàng triệu bác cá voi và còn muốn giết nữa. Có thiếu gì cách để đạt được cái họ muốn mà không cần phải tàn sát. Nhưng họ lại thèm khát nhìn máu của chú nai đang chạy trốn, của chị nai xinh đẹp và của bác voi khổng lồ. Chúng ta lại còn muốn giết lẫn nhau nữa. Từ lúc khai thiên lập địa đến giờ, con người không ngừng tàn sát lẫn nhau. Nếu chúng ta có thể lập một tương quan mật thiết với thiên nhiên, với cây cối, với bụi bờ, với khóm hoa ngọn cỏ và với những áng mây, thì chúng ta sẽ chẳng còn muốn giết một ai vì bất cứ một lý do nào nữa. Sự giết chóc có tổ chức chính là chiến tranh. Cho dù chúng ta có biểu tình chống đối những hình thức chiến tranh đặc biệt nào đó như chiến tranh hạt nhân chẳng hạn, thì ta vẫn chưa bao giờ thật sự chống chiến tranh. Chúng ta chưa bao giờ tuyên bố giết người là phạm phải một tội nặng nhất trên đời.

Thứ hai, 28 tháng 2 năm 1983.

Ở độ cao 12.500 mét, bay trên mặt đất từ lục địa này sang lục địa khác, ta chỉ thấy có tuyết, hàng cây số tuyết; tất cả những núi đồi đều phủ tuyết; các con sông đều đóng băng. Tuyết tràn khắp đất nước với những khúc quanh co. Ở xa xa phía dưới, các nông trại đều trắng xóa một màu băng và tuyết.

Thật là một chuyến bay mệt nhọc kéo dài 11 tiếng đồng hồ. Hành khách, đặc biệt là cặp vợ chồng ở dãy ghế phía sau, không ngớt nói chuyện.Họ nói nhiều đến nỗi không để ra một giây phút nào quan tâm đến những người đồng hành, hay để mắt nhìn những ngọn núi đang phô bày vẻ huy hoàng tráng lệ. Họ bị bận rộn với những tư tưởng, những vấn đề riêng tư, những câu chuyện. Thế rồi cuộc hành trình dài nhưng yên ổn vào giữa mùa đông cũng kết thúc khi máy bay đáp xuống một thành phố ven biển Thái Bình Dương.

Qua khỏi cảnh huyên náo, ta rời khỏi đô thị thô lậu xấu xí ồn ào với những cửa hàng tiếp nhau bất tận bán toàn những thứ giống nhau. Ta bỏ chúng lại sau lưng để đi trên xa lộ ven biển Thái Bình Dương. Đấy là một con đường thật đẹp chạy dọc bờ biển, xuyên qua các dãy đồi rồi lại trở ra gặp biển. Từ giã Thái Bình Dương, ta đi vào những vùng đất, lượn theo các dãy đồi nhỏ, những nơi êm ả, tràn đầy phẩm giá của miền quê, và tiến vào thung lũng. Ta đã đến đây từ 60 năm trước, thế mà mỗi lần trở về lại là mỗi lần ngạc nhiên.Thung lũng rất bình yên, gần như bất biến, có hình dáng như một chiếc ly thật lớn, một tổ chim. Rồi ta rời làng, leo khoảng chừng 350 mét, băng qua những vườn cam và các lùm cây. Không khí toát ra mùi thơm của cây cam. Mùi thơm ấy thấm nhuần khắp thung lũng, lan vào tâm trí, trái tim, toàn thân bạn. Sống trong mùi hương ấy suốt trên 3 tuần lễ quả là một cảm giác diệu kỳ. Và lại có cả sự bình an, vẻ trang nghiêm của rừng núi. Mỗi khi ta ngắm nhìn những núi đồi cao hơn 2000 mét ấy, bạn lại ngạc nhiên về sự hiện hữu của chúng. Mỗi lần về đến thung lũng yên tịnh này là ta lại có một cảm giác xa vắng lạ lùng, một sự yên tịnh sâu xa trong khoảng thời gian mênh mông dường như đang chậm lại.

Mặc dù đang bị con người tàn phá, thung lũng này vẫn bình an. Sáng hôm ấy, những đỉnh núi đẹp lạ lùng. Trông chúng gần gũi như ở trong tầm tay, nhưng lại hùng vĩ và có vẻ miên trường. Rồi khi ta nhẹ bước vào trong ngôi nhà mà ta đã ở trên 60 năm trước, thì bầu không khí, chính cái hư không ấy, thực là thánh thiện làm sao, ta có thể bảo. Ta cảm thấy điều ấy, gần như sờ được nữa.

Đấy là vào mùa mưa, những cơn mưa đã làm cho những ngọn đồi và những đường viền các ngọn núi thật xanh, màu mỡ và phong phú. Đất như mỉm cười với niềm hạnh phúc chứa chan vì cảm được ý nghĩa sâu xa sự tồn tại của mình.

Ngài đã nhắc lại nhiều lần là tâm trí hay đầu óc cần phải yên tĩnh, lọc sạch những hiểu biết đã tích lũy để không những được tự do mà còn có thể hiểu được cái không thuộc thời gian, tư tưởng hay hành động. Trong các buổi nói chuyện, Ngài đã nhắc đến điều ấy bằng nhiều cách, song con thấy thật khó mà hiểu toàn vẹn ý nghĩa điều ấy, và có được cái cảm giác về trống rỗng vắng lặng, nếu ta có thể gọi. Con chưa bao giờ biết làm sao để hướng tâm vào cảm giác ấy. Con đã thử đủ cách để làm cho tâm lắng xuống, để chấm dứt sự lăng xăng rộn ràng đã phát sinh hàng trăm vấn đề. Suốt đời, chúng ta bị tóm trong mọi thứ ấy. Đấy là cuộc sống hàng ngày đơn điệu của chúng ta: không nói chuyện phím thì cũng xem sách hay truyền hình. Tâm trí dường như cần phải bận rộn, đi từ chuyện này đến chuyện khác, biết hết chuyện này đến chuyện khác, làm hết việc này đến việc nọ, luôn luôn rộn ràng.

Như tôi đã nói, ta không thể làm tư tưởng ngừng lại qua sự hạ thủ công phu, quyết làm cho bằng được, hay tranh thủ bằng mọi cách để cố đạt đến trạng thái bình yên, tĩnh mịch.

Con khao khát một điều con biết là chân thật, muốn sở hữu nó, nhưng sao nó cứ tuột khỏi tầm tay con. Con đến đây như thường lệ để hỏi Ngài: tại sao con không có được một cách thường xuyên, sự vắng lặng bền bỉ vững chắc đó trong tâm, lúc sống ở nhà cũng như lúc ở sở? Tại sao sự vắng lặng ấy không là một phần của đời con? Con vẫn thường tự hỏi mình phải làm sao, nhưng thấy mình quá bất lực. Thế mà ước muốn này lại cứ ám ảnh con, con không thể tống khứ nó được. Nếu con có thể sống được tâm trạng vắng lặng ấy dù chỉ một lần, thì có lẽ hoài niệm về nó sẽ nuôi dưỡng con, đem lại một ý nghĩa cho cuộc sống nhàm chán của con. Vậy, con xin hỏi lại: tại sao tâm trí - hay đầu óc - cứ phải luôn luôn bận rộn?

Thứ ba, 10 tháng 3 năm 1983

Hôm trước, ta đi dạo trên một con đường rừng vắng vẻ. Chung quanh ta là cả một sự im lặng bao la, tràn ngập âm điệu của mặt đất, xa hẳn mọi ồn ào náo nhiệt của phố thị và của những gì mà con người đã xây dựng lên để thống trị và bảo vệ. Ta lặng lẽ bước đi để khỏi làm kinh động những sinh vật trong vùng - những bụi bậm, những cây cối, những con châu chấu, những con chim. Ở khúc quẹo, hai con vật tí hon đang tranh chấp nhau. Chúng đánh nhau theo cách nhẹ nhàng của chúng. Chị này tìm cách đuổi chú kia, kẻ đột nhập đang tìm cách chui vào cái hang đã có chủ nhưng bị khổ chủ ngăn lại không cho vào. Cuối cùng sở hữu chủ đã thắng, kẻ xâm nhập phải cao chạy xa bay. Sự tĩnh mịch lại trở về, với một cảm thức cô độc sâu xa. Ngước nhìn lên, ta thấy con dốc thật cao trên núi và gần đấy là tiếng thì thầm của một ngọn thác, đẹp và hùng vĩ làm sao, khiến vẻ trang nghiêm kiêu hãnh ngạo nghễ mà con người theo đuổi phải thua xa. Con vật bé nhỏ đã đồng hóa mình với mảnh đất của nó, ta cũng thế. Ta cố đồng hóa với giống nòi ta, văn hóa ta, với những thứ mà ta tin tưởng, với một nhân vật huyền bí hay một đấng cứu rỗi, một quyền thế nào đó. Dường như bản chất con người là muốn đồng hóa mình với một cái gì. Có lẽ chúng ta thừa hưởng bản năng của con vật bé nhỏ kia.

Vì sao có lòng khao khát được đồng hóa ấy? Sự đồng hóa vào những nhu cầu của thân thể thì dễ hiểu - nào là cần cơm ăn áo mặc chỗ ở v.v. ...Nhưng từ trong tâm khảm, chúng ta tìm cách đồng hóa mình với quá khứ, với truyền thống, với sự ngông cuồng lãng mạn hay với một biểu tượng đáng kính. Và sự đồng hóa này chắc chắn cho ta một cảm giác an toàn, vững bụng, cảm thấy mình thuộc vào một cái gì, sở hữu một cái gì. Ta thấy mình được an ủi vô cùng. Ta tìm thấy an ổn trong đủ loại ảo tưởng, và hình như con người cần rất nhiều ảo tưởng.

Xa xa vẳng lên một tiếng kêu của một con cú mèo, rồi một tiếng đáp trả từ bên kia thung lũng vọng lại. Trời vẫn còn tờ mờ sáng. Những tiếng động của ban ngày chưa bắt đầu, vạn vật vẫn còn yên tĩnh. Có cái gì lạ lùng thiêng liêng khi mặt trời lên, như thể một bài cầu nguyện, một khúc thánh ca dành cho ánh triêu dương êm đềm. Ánh sáng lúc ấy rất ôn hòa. Gió cũng chưa muốn xuất hiện. Tất cả thảo mộc, cây cối, bụi bờ đều thanh thản lặng yên chờ đợi. Mặt trời còn nửa tiếng mới thức dậy, và rạng đông từ từ bao phủ mặt đất đang bất động một cách lạ lùng.

Và khi vầng dương đỏ rực vừa lướt qua thì chóp núi cao nhất cũng từ từ tỏa sáng. Làn tuyết tinh khôi vẫn còn nguyên vẹn dưới ánh nhật quang.

Khi ta leo lên triền núi, để lại phía dưới những con đường làng với tiếng ồn của mặt đất, những con châu chấu, chim cút và các loài chim bắt đầu hát ca mừng ánh triêu dương, đón chào một ngày mới. Khi mặt trời lên, con người mình hòa tan vào trong ánh sáng ấy, bỏ hết mọi tạo tác của tư tưởng. Nó hoàn toàn tự xóa mình, tâm trống rỗng không còn phấn đấu và khổ đau. Trong chuyến đăng sơn ấy, ta không còn thấy mình tách biệt với vũ trụ, không cả cái cảm giác mình là những con người.

Sương mù đầu hôm thong thả dồn lên trong thung lũng - chúng ta cũng thế, càng ngày càng lấn sâu vào ảo tưởng, sự mơ mông hão huyền, cái ngây ngô của cuộc đời như sương mù càng lúc càng dày đặc. Một lúc thật lâu sau, ta đi trở xuống trong tiếng thì thào của gió, của côn trùng hòa lẫn với tiếng kêu của các loài chim. Sương mù tan dần theo từng bước chân ta. Chẳng mấy chốc ta đi ngang qua các con đường, các cửa hiệu và sự rực rỡ của bình minh tan biến mau chóng. Guồng máy thường nhật lại hoạt động, đượm những thói quen của công viêc, những tranh chấp làm con người chống trái lẫn nhau, những chia rẽ tạo nên bởi đủ thứ phân biệt, những tư tưởng linh tinh, sự chuẩn bị chiến tranh, nỗi đau trong lòng và nỗi khổ triền miên của nhân loại.

Thứ sáu, 11 tháng 3 năm 1983

Không khí sáng hôm nay thật dễ chịu, vạn vật như tắm mình trong một thứ ánh sáng chỉ có ở miến nam California, một ánh sáng khác thường.

Ta đã đi du lịch hầu hết các nơi trên trái đất và đã thấy rõ sự khác biệt giữa ánh sáng và những đám mây ở rất nhiều vùng. Mây ở Hòa Lan là đà phất phới, xòn mây ở xứ California này lại bay tít lên bầu trời xanh và lúc nào cũng tỏa sáng, kết tụ thành từng đám rộng lớn với những hình dáng diệu kỳ.

Không khí ban mai mát rượi. Đi dọc theo con đường sỏi đá rước mình theo triền núi, bạn nhìn bao quát thung lũng với những hàng cây cam, cây lê và những dãy đồi xung quanh. Ta có cảm tưởng đã giã từ cuộc thế, cắt đứt với mọi sự: vẻ chán chường xấu xí của hành động và phản ứng thô tháo nơi con người. Càng leo lên dốc đá, ta càng vứt bỏ những phiền toái lại phía sau: nào là sự kiêu hãnh, tính ngạo nghễ biểu hiện qua những bộ đồng phục xấu xí với những huân chương thô kệch nhởn nhơ trước ngực, nào là sự khoa trương của những chiếc áo thầy tu lạ lùng, tất cả đều ở lại dưới kia.

Khi lên núi, ta suýt vấp phải một con chim cút với một tá con của nó. Mẹ con chúng vừa tản mác lẩn vào các bụi rậm vừa gọi nhau ơi ới. Leo lên cao một chút nữa, ta ngoái đầu lại thì thấy bà mẹ đã tập trung đàn con lại dưới đôi cánh che chở của mình.

Muốn đạt đến đỉnh núi, ta phải leo thêm mấy tiếng đồng hồ nữa. Có nhiều hôm ta gặp một chú gấu đang đi thoăn thoắt gần chỗ mình không chút ngại ngùng. Những chú nai ở dốc đồi bên kia cũng chẳng thèm đếm xỉa gì đến ta. Rồi ta cũng đến được vùng cao nguyên sỏi đá. Ở đây nhìn xuống dãy đồi phía đông nam ta sẽ thấy mặt biển thật xanh, thật êm, bao la vô tận. Ta ngồi xuống một tảng đá mòn và rạn nứt bởi tia nắng hàng thế kỷ nay. Ta ngắm nhìn những sinh vật tí hon đang bận rộn trong các kẽ nứt ấy. Không gian chìm lắng trong sự tĩnh mịch tuyệt đối, vô biên. Một con chim ưng thật lớn bay lượn trên trời. Những con trùng nhỏ bé độc quyền ngọ ngoạy. Cái tĩnh mịch này, nơi đây, chỉ được tuyệt đối khi vắng dấu chân người.

Ta đã vứt lại sau lưng tất cả, trong ngôi làng bé nhỏ ở dưới kia. Tất cả: nguồn gốc nếu có, tài sản, kinh nghiệm, những kỷ niệm thân thiết - tất cả đều ở lại dưới ấy, giữa những lùm cây và vườn cây ăn trái chói sáng. Ở đây thanh tịnh quá, và vắng vẻ biết bao.

Sáng hôm ấy thật tuyệt. Không khí còn mát lạnh bao phủ lấy ta. Không còn một sợi dây liên lạc nào nữa. Không có gì cả, ở cõi này hay cõi bên kia.

Hãy quên hẳn danh từ "thiền" vì người ta đã làm hỏng nó qua cách sử dụng. Ý nghĩa thông thường của nó - suy nghĩ, tư duy để thâm nhập một chuyện gì, thì khá tầm thường và nông cạn. Nếu muốn hiểu thiền là gì, bạn phải hoàn toàn quên hẳn chữ ấy, vì ngôn từ không cho phép ta đo lường cái không thể đo lường, cái vô lượng. Không một chữ, một hệ thống tư tưởng, một hành vi, một ứng dụng nào có thể khiến ta mường tượng ra nó. Danh từ thiền bị hiểu sai đến nỗi trở nên tầm thường và lạc lối, vì bị lạm dụng để hái ra tiền: đừng nghĩ đến danh từ đó nữa, bạn sẽ từ từ cảm nhận được một chuyển động vượt thời gian. Và chính danh từ chuyển động cũng hàm nghĩa thời gian; ở đây ta muốn nói đến một chuyển động không có bắt đầu và kết thúc. Sự chuyển động này giống như sóng biển: những ngọn sóng nối tiếp nhau không bắt đầu từ đâu cả và cũng không bị vỡ tan trên bờ cát. Làn sóng ấy cứ liên tục.

Thời gian dù có chậm lại cũng khá tẻ nhạt. Thời gian nghĩa là sự tăng trưởng, sự phát triển, sự trở nên, sự thành tựu, sự trải nghiệm, sự đổi thay. Không phải qua thời gian mà người ta thừa nhận cái gì hiện hữu ngoài phạm vi chữ thiền. Thời gian không phải thế, mà là hành động của ý chí, của khao khát, là cái không phải thiền chút nào.

Ở đây, trên tảng đá, với bầu trời xanh thăm thẳm, không khí thật trong lành không vướng chút bụi nhơ. Ở bên kia dãy núi là bãi sa mạc dài hàng cây số. Đây mới đúng là một cảm giác vượt thời gian, một cảm giác có thật.

Ta ngồi đây ngắm nhìn hàng ngày, hàng năm, hàng thế kỷ. Khi mặt trời xuống dần đến mặt biển, ta trở về thung lũng nơi chan hòa ánh sáng: từng cọng cỏ, từng bụi rậm, từng cây khuynh diệp uy nghiêm, và mặt đất đơm hoa. Con đường đi xuống thật gay go, nhưng cái phi thời gian thì không thể đo lường bằng ngôn ngữ. Mà thiền chỉ là một danh từ. Những tia nắng cuối cùng chìm vào sự tĩnh mịch bất biến.

Sáng hôm nay quang cảnh thật trong lành và đượm một vẻ đẹp đặc biệt. Những chiếc lá đều đọng sương. Mặt trời thong thả tiến lên, tỏa tia nắng xuống mặt đất thật đẹp. Một sự im lặng bao trùm khắp thung lũng. Các cây cam trĩu đầy quả còn bé. Mặt trời dần dần ghé thăm từng cây, từng quả. Ngồi trên mái hiên nhô ra ngoài thung lũng, ta thấy những bóng mát dài của buổi sáng. Bóng đẹp chẳng kém gì cây. Ta muốn đi dạo dưới những cành cây để thưởng thức không khí mát lạnh hòa lẫn hương thơm của hoa cam và để nghe âm điệu của mặt đất.

Một lúc lâu sau, ta lên đến đỉnh đồi, nơi ngự trị thung lũng rộng lớn này. Trái đất không thuộc về riêng ai cả. Đây chính là nơi mà tất cả chúng ta phải sống hàng năm để cầy bừa, cướp bóc , rồi phá hoại.

Ta luôn luôn là những khách trọ trên trái đất, lúc nào cũng cưu mang sự khổ hạnh, một đặc tính của đất. Sự khổ hạnh còn thâm sâu hơn sự từ bỏ các sở hữu. Danh từ khổ hạnh không có nghĩa gì ở trên kia, trong sự tĩnh mịch của vạn vật, đất đá, loài vật, con sâu cái kiến.

Ở đằng xa, bên kia dãy đồi, đại dương lấp lánh chiếu sáng. Ta đã phân chia mặt đất làm như trái đất là của ta - quốc gia bạn, quốc gia tôi, màu cờ nước bạn, màu cờ nước anh ấy, tôn giáo nước này, tôn giáo nước kia. Thế giới, trái đất đều bị phân chia từng mảnh. Ta cãi nhau, đánh nhau vì sở hữu, và những nhà chính trị mải mê vui sướng vì được làm chủ cái được phân chia ấy không bao giờ ý thức rằng thế gian này là một toàn khối. Họ không có tư tưởng tổng thể. Không bao giờ họ cảm nhận hay nhận thức được tiềm lực rộng lớn của sự phi quốc gia, sự không biên giới. Họ không bao giờ thấy được cái xấu xa của quyền lực, của địa vị, của cảm giác tự tôn. Họ giống bạn, giống tôi, nhưng họ chiếm ngôi vị tứ tôn với tất cả sự biển lận của khát vọng tham lam. Rồi họ bảo đảm sự sống còn của thái độ tư hữu, một thái độ tiềm tàng nơi con người, để bảo vệ sự hiện hữu của mình. Họ không nghĩ đến việc giải thoát khỏi mọi lý tưởng hay lý thuyết, hay đến việc vượt qua những phân chia giống nòi, văn hóa, tín ngưỡng do con người đặt ra. Con người chỉ cần đến nhà chức trách khi họ không tự làm ánh sáng cho chính mình, khi đời sống hàng ngày của họ mất trật tự và yêu thương, khi họ không chú ý vào công việc, thiếu nhận thức, kém phát triển tinh thần. Họ thích được kẻ khác chăm lo như đã từng được các bậc tiền bối, giáo sĩ, thầy tu điều khiển. Họ ngoan ngoãn tuân theo những lối tu lạ lùng không đưa đến đâu, làm như đấy là những thần linh được mặc khải nên biết hết mọi chuyện trên cõi đời quá phức tạp này.

Trên đầu các ngọn cây, từ đỉnh đá có tự ngã như tất cả những con người trên trái đất, ta tự hỏi không biết đến bao giờ con người mới thôi cãi nhau, đánh nhau, xâm chiếm nhau, hiềm khích nhau. Con người đã gây ra chống trái bằng cách chia rẽ ngôn ngữ, văn hóa và mọi phiến diện ở trên đời. Con người đã tiến hóa sau bao nhiêu thế kỷ chịu thống khổ đau buồn xen lẫn với khoái lạc và lo âu, đến bao giờ họ mới tìm ra được một lối sống khác?

Trong khi ta ngồi yên lặng bất động thì một con mèo hoang, một con linh miêu xuất hiện. Lúc ấy gió từ dưới thung lũng thổi lên, nên con vật không ngửi thấy hơi người. Nó khoan khoái cọ mình vào tảng đá, lông dựng ngược lên thích thú. Rồi nó phóng xuống đồi và biến mất vào bụi rậm. Nó bảo vệ cái hang hay cái ổ của mình. Gặp nguy biến nó bảo vệ đàn con, sở hữu thiết thực của nó. Nó sợ nhất loài người, con người giàu có lăm le khẩu súng sát hại không gớm tay. Con mèo hoang ấy đã đến rất gần ta đến nỗi ta có thể ngửi thấy hơi của nó. Ta ngồi im đến nỗi nó không trông thấy ta. Ta là một phần của tảng đá này, của nơi chốn này.

Tại sao con người không hiểu được là họ có thể sống yên ổn không cần chiến tranh, bạo động. Bao giờ con người mới hiểu được điều đó? Từ bao nhiêu thế kỷ nay, con người chưa học được gì ráo. Con người hiện tại như thế nào thì tương lai họ sẽ như thế ấy.

Tảng đá bắt đầu nóng rực lên, lan đến y phục. Ta đứng dậy xuống núi, men theo con đường mà con mèo hoang đã đi trước khi biến mất. Có rất nhiều sinh vật khác: rắn đen, rắn hoàng gi, rắn lục lạc. Chúng lặng lẽ trườn đi. Không khí buổi sáng đã tan dần; mặt trời từ từ tách khỏi phía đông. Trong một hay hai tiếng đồng hồ nữa, nó sẽ biến mất sau rặng đồi có hình dáng tuyệt đẹp, trong những ánh lửa chiều đủ màu xanh, đỏ , vàng. Rồi màn đêm sẽ đến, mang theo mọi ồn náo. Rồi lâu lắm, rất trễ, sự thanh tịnh tuyệt đối mới xuất hiện. Những tia nắng cuối cùng tỏa ra âm thanh vất vắng lặng, vì chính từ đấy ngự trị năng lực rộng sâu.

Thứ ba, 15 tháng 3 năm 1983

Đầu bên kia của thung lũng rất thanh tịnh, nhất là vào buổi sáng êm ả như hôm nay, người ta không hề nghe một tiếng động nào trên đường phố. Các ngọn đồi đều ở sau lưng ta: ngọn núi cao nhất vùng đo được hơn hai ngàn mét. Ngôi nhà được bao bọc bởi vườn cây ăn trái là những cây cam với màu vàng rực rỡ, và hôm nay bầu trời xanh không gợn chút mây. Trong không khí thanh tịnh này, ta nghe tiếng vo ve của đàn ong đang vờn hoa. Sau nhà có cây cổ thụ đặc biệt của xứ California, đã bị gió thổi gãy rất nhiều cành khô. Cây đã tồn tại qua bao nhiêu trận bão, bao nhiêu mùa hè oi bức và mùa đông giá buốt. Cây có thể kể cho ta nghe vô số chuyện cổ tích thật hay, ấy thế mà sáng nay trời lặng gió cây lại mặc nhiên. Xung quanh chỉ toàn là một màu xanh, lá cây điểm thêm màu vàng sống động của những trái cam, và hư không nhuốm mùi hoa lài thơm ngát.

Thung lũng vắng hẳn tiếng ồn lẫn sự hiếu động của con người, xa cả cái thô kệch của xã hội. Những nụ hoa cam vừa nở tung. Một hay hai tuần nữa, hương thơm của chúng và tiếng thì thầm của hàng ngàn con ong sẽ xâm chiếm thung lũng. Buổi sáng hôm nay thật thanh tịnh, nhưng ở đằng xa kia có một thế giới bệnh hoạn luôn sống trong hiểm nguy và trong sự đổ vỡ lớn lao. Thế giới ấy tìm khuây trong tôn giáo hay trong mọi phương thức khác. Cái phiến diện của hiện hữu tăng trưởng. Đồng tiền dường như có giá trị lớn nhất, và theo sau là quyền thế, giai cấp, kèm theo toàn bộ các thống khổ.

Trong buổi sáng thanh tịnh hôm nay, con muốn được nói chuyện với Ngài về một vấn đề có phần buồn tẻ và đáng sợ: cảm giác lo ngại đang bóp nghẹt tất cả mọi người và chính con. Con muốn hiểu tường tận, chứ không phải chỉ nghe hoặc nhìn suông cách diễn tả, vì sao con lại sợ ngày tận thế như mọi người đang sợ.

Chúng ta giết chóc quá dễ dàng - chúng ta tập dợt những môn thể thao tàn bạo, đại để như bắn chim vì muốn chứng tỏ sự lanh lẹ, săn chồn, hay tàn sát những sinh vật ở biển cả - cái chết có mặt khắp nơi. Bây giờ, ta ngồi đây nơi hiên nhà trong không khí thanh tịnh này, trước những cây cam với màu sắc rực rỡ, thì thật khiếm nhã, thật khó mà nói đến chuyện khiếp đảm như thế. Bao nhiêu năm nay con người chưa hề thực sự hiểu hoặc giải quyết được vấn đề chết chóc này.

Đương nhiên là con đã nghiên cứu nhiều cách đề cập vấn đề này: duy lý, tôn giáo và khoa học, những niềm tin tự hào biết được nhiều sự thật. Có một số trong đó có vẻ hợp lý và tạo được ít nhiều khích lệ, nhưng nỗi lo sợ về cái không biết vẫn là một sự cố.

"Con đã nói chuyện này với một người bạn vừa góa vợ. Anh ta rất cô đơn. Anh chủ trương sống với kỷ niệm, và đi xem đồng cốt để hỏi xem người vợ thân yêu của mình có thật sự mất hẳn không, hay đang tiếp tục hiện hữu ở một nơi nào đó, trong một cõi nào ở một thế giới khác.

Anh bảo:"Kỳ lạ lắm bạn ạ, trong khi tôi theo hầu đồng thì cậu đồng đã gọi tên tôi và bảo là vợ tôi muốn nhắn tôi một chuyện. Mẩu nhắn tin này liên hệ đến một việc mà chỉ có tôi và vợ tôi biết. Rõ ràng cậu đồng có thể đọc được tư tưởng tôi, cũng như có thể rằng vợ tôi vẫn hiện hữu đâu đó. Nội dung sự bí mật giữa chúng tôi như đang còn lơ lửng trong không trung. Tôi đã hỏi nhiều người về những kinh nghiệm tương tự. Tất cả chuyện ấy đối với tôi bây giờ có vẻ trống rỗng, hơi lố bịch, và mẩu nhắn tin của vợ tôi trở thành vô giá trị, hoàn toàn không đáng kể."

Ta không muốn nói với anh về chuyện con người còn hiện hữu hay không sau khi chết. Chuyện này không đáng để ta quan tâm. Người thì quả quyết có sự hiện hữu sau khi chết, người thì lại nói chết là hết. Sự mâu thuẫn này giữa đoạn diệt và trường tồn - con người chết rồi mất hẳn hay vẫn còn - xưa nay nhiều sách vở vẫn nói tới. Nhưng tất cả những sự cố này theo ta đều không sát với thực tế căn bản. Đấy chính là lãnh vực của lý luận, của mê tín, của sự đi tìm nương tựa và hy vọng. Ta không chú trọng đến lãnh vực ấy, và ta khẳng định như thế, ít ra đấy là một điều chắc chắn. Nếu anh muốn, chúng ta có thể nói chuyện về ý nghĩa của tất cả sự việc này - sống rồi chết. Nó không có ý nghĩa gì hay sao? Nó tách rời nhau, không sâu sắc, không quan trọng sao? Hàng triệu người chết đi và hàng triệu người khác được sinh ra để sống rồi lại chết. Ta cũng thế, và ta luôn luôn tự hỏi: đâu là ý nghĩa của sự sống và cái chết? Trái đất thật đẹp. Ta đã từng đi du lịch và gặp nhiều bậc trí thức thánh thiện, nhưng họ cũng phải chết.

Con từ xa đến đây với hy vọng là Ngài có lòng tốt và kiên nhẫn cho phép con có thời gian được bàn luận về chuyện này.

Hoài nghi là điều rất tốt. Nghi ngờ làm sáng tỏ và lọc sạch tâm trí. Việc đặt lại vấn đề, ngay cả chuyện thắc mắc về chính bản thân, giúp ta làm sáng tỏ nỗi ray rứt của mình. Không những phải xét nét tất cả những gì người ta nói về sự tái sinh, sự hồi sinh theo đức tin Cơ đốc giáo, mà ta còn phải nghi ngờ về sự thường còn theo thuyết đông phương.

Nhờ nghi ngờ và đặt thành vấn đề mọi sự mà ta tìm được tự do cần thiết để hiểu biết. Nếu ta thật sự xa lánh tất cả những khái niệm ấy, không những bằng lời nói mà còn chối bỏ chúng trong thâm tâm, thì ta không còn sống trong ảo tưởng. Thoát khỏi những ảo tưởng bị người khác áp đặt hay do ta tự tạo là điều rất cần thiết. Ta ưa đùa bỡn với những ảo tưởng, nhưng nếu chúng ta nghiêm túc thì chúng không có một chút ảnh hưởng nào đối với ta nữa, dù chỉ là một niềm tin.

Một khi đã hoàn toàn xa lánh những sự kiện ấy nhờ tỉnh giác biết rõ tính sai lầm của chúng, tam ta không còn bị trói buộc vào những bịa đặt của con người về chuyện sống chết, về tất cả những nghi thức do tư tưởng tạo ra. Nhờ tự do quan niệm và phán xét mà ta có thể khám phá vĩnh viễn và xác thực được ý nghĩa của sống chết - của hiện hữu và mất đi. Nếu sẵn sàng muốn hoặc hay hơn nữa nếu thật sự tha thiết cảm thấy cần khám phá về sống chết ( đây thật là một vấn đề rất phức tạp, đòi hỏi phải quan sát kỹ càng), thì ta phải bắt đầu từ đâu? Từ sự sống hay từ cái chết? Từ cách sống hay từ sự chấm dứt của cái mà ta gọi là sống?

Con đã hơn 50 tuổi và đã có một cuộc sống khá sôi nổi. Con đã chú ý đến quá nhiều chuyện. Con muốn bắt đầu bằng ... con phải nói sao nhỉ!

Ta nghĩ rằng chúng ta nên bắt đầu bằng sự khởi thủy của loài người, bằng sự bắt đầu của chính con người chúng ta.

Con được sinh ra trong một gia đình khá giả, được dạy dỗ và giáo dục rất kỹ. Con kinh doanh rất giỏi, và có khá nhiều tiền; bây giờ con rất cô đơn. Vợ và 2 con của con đã chết trong một tai nạn xe hơi. Con không bao giờ tục huyền. Con nghĩ là con có thể bắt đầu từ thời thơ ấu của mình. Trước nhất, như mọi đứa trẻ khác dù giàu hay nghèo, nơi con có một tâm linh rất tốt, và một tánh năng động khéo tập trung. Kể cũng lạ, cái tôi liên tục dưới tên là J.Smith ấy hiện hữu từ khi còn bé. Cái tôi ấy đi học, chính chắn, trở nên hung hăng, kiêu hãnh, rồi chán chường. Rồi cái tôi ấy vào đại học. Cha con là giám đốc một xí nghiệp hưng thịnh nên con làm việc ở đấy. Con vượt qua tất cả các cấp bậc. Khi vợ và các con của con thình lình mất đi, con lao đầu vào cuộc tìm kiếm này. Nỗi mất mát cùng một lúc ba người thân yêu, tất cả những kỷ niệm mà con ấp ủ đột nhiên tuôn tràn khiến con choáng váng, đau đớn vô cùng. Khi cơn dày vò qua đi, con bắt đầu tìm kiếm trong mọi quyển sách, qua những chuyến du lịch khắp nơi để hỏi và để nói vấn đề này với các vị thầy, những vị ẩn sĩ. Con đọc sách rất nhiều nhưng chưa bao giờ thỏa mãn. Nếu Ngài cho phép, con xin được bắt đầu bằng các hoạt động của cuộc sống, tức là sự đào luyện tâm trí con từng ngày. Con học hỏi không ngừng nhưng lại bị giới hạn. Con như vậy đấy. Đời sống của con là thế, không có gì đặc biệt. Con thuộc tầng lớp thượng lưu. Có lúc cuộc sống này thoải mái và hưng phấn, nhưng thỉnh thoảng nó lại tẻ nhạt, vô vị, nhàm chán. Cái chết của vợ con và con của con đã lôi con ra khỏi cái thế giới này. Con chưa trở nên bệnh hoạn, nhưng con muốn biết sự thật, nếu có, về sự sống và cái chết.

Cái tâm linh, cái tự ngã, cái tôi, và con người tự xưng là "tôi" được cấu tạo ra sao? Cái vật thể từ đó sinh ra khái niệm cá nhân, cái tôi tách biệt với mọi người ấy xuất hiện như thế nào? Cái năng lực sống động là cái tôi ấy, ý nghĩa của cái "tôi", hoạt động như thế nào? Chúng ta sử dụng danh từ "tôi" để chỉ định cùng một lúc con người, danh xưng, hình dáng, cá tính của tự ngã. Cái tôi ấy được sinh ra như thế nào? Nó có chào đời với những đặc tính do cha mẹ truyền vào không? Nó có đơn thuần là một chuỗi những phản ứng không? Nó chỉ có vai trò là tồn tại suốt bao nhiêu thế kỷ truyền thống thôi ư? Cái tôi có bị uốn nắn bởi những trạng huống, những tai nạn, những sự cố không? Nó có phải là sản phẩm của sự tiến bộ - tức là của một tiến triển nhất thời đã dần dần xác nhận nó và tôn nó lên? Hay dưới lớp vỏ bề ngoài của cái tôi là tâm linh được che chở theo lập luận của một số người, nhất là của những lãnh vực tôn giáo, còn quan niệm cổ hủ của Ấn giáo và Phật giáo thì sao? Xã hội loài người đưa cái tôi ra không, và có gậm nhấm ý tưởng là cái tôi bị tách biệt khỏi nhân loại không? Tất cả những ý kiến này biểu trưng một số sự thật, một số sự kiện và đồng thời tạo nên cái tôi. Cái tôi này khá quan trọng trong xã hội hiện nay. Chế độ dân chủ định nghĩa cái tôi là tự do, còn chế độ độc tài thì đàn áp, bác bỏ và trừng trị cái tự do ấy. Anh có nghĩ là bản năng ấy bắt đầu nơi đứa trẻ, khi nó cảm thấy cần có sở hữu? Có lẽ chúng ta đã thừa hưởng bản năng sở hữu nơi các loài vật, vì con vật cũng muốn sở hữu. Chính từ bản năng này, phản ứng này, mà cái tôi bùng lên, mạnh mẽ lên và trở nên kiên cố. Sở hữu một căn nhà, một khu đất, một hiểu biết hay một vài khả năng - tất cả những thứ này đều phát xuất từ hoạt động của cái tôi. Hành vi này khiến ta có cảm tưởng mình là một cá nhân tách biệt khỏi tất cả.

Bây giờ ta hãy đi sâu vào chi tiết: cái tôi có khác biệt với cái còn lại của nhân loại không? Tên tuổi, cơ thể, khuynh hướng, tài năng của anh và của người kia khác hẳn nhau, từng ây yếu tố có đủ để tạo ra cá nhân anh chưa? Nghĩ rằng ta với người khác hẳn nhau có đúng không? Có lẽ quan niệm này hão huyền quá, và sự phân chia thế giới thành những đoàn thể và quốc gia khác nhau phải chăng cũng chỉ là hình thức, những bộ lạc to lớn? Lo cho mình và đoàn thể mình khác hẳn lo cho người khác và đoàn thể khác, điều đó có được chấp nhận là đúng không? Anh bảo sự lo lắng ấy đúng vì anh là người Mỹ trong khi họ là những người Pháp, Nga, Ấn, Hoa, v.v... Sự khác biệt ngôn ngữ, văn hóa và tôn giáo đã tạo nên những tổn hại, những cuộc chiến tàn khốc, nỗi đau khôn tả trên đời. Đương nhiên là sự phân biệt này cũng đã cống hiến một vẻ đẹp đáng kể, vì ta được thưởng thức tài năng của những họa sĩ, nhạc sĩ, bác học, v.v... Anh có cảm thấy mình là một cá nhân với trí óc của riêng mình chứ không phải của ai khác? Đấy là ý nghĩ của anh, không phải là ý nghĩ của họ. Nhưng sự suy nghĩ có thật sự là của riêng ta không? Không phải là tư duy thuộc về tất cả mọi người, từ nhà bác học thông thái nhất đến kẻ ngu đần tồi tệ nhất hay sao?

Tất cả những câu hỏi này ùa đến khi ta đề cập đến cái chết của một con người. Nhưng nếu ta quán sát tất cả những gì mà xã hội và tôn giáo đề ra - những phản ứng, danh xưng, vóc dáng, sở hữu, mong muốn được khác hẳn với người khác - nếu anh quán sát chúng cho đúng lý, phải lẽ và trung thực, thì anh có còn tự xem mình là một cá nhân nữa không? Đây là một câu hỏi quan trọng đối với ý nghĩa của cái chết.

Con hiểu Ngài muốn nói gì.Bằng trực giác con hiểu và cảm nhận được rằng nếu con càng nghĩ mình là một cá nhân thì ý tưởng con càng cách biệt với ý tưởng người khác, và nỗi lo âu, nỗi đau khổ của con sẽ bị cô lập khỏi nỗi đau của nhân loại. Con có cảm tưởng mình đã thu hẹp sức sống mãnh liệt của nhân loại vào một đời sống ích kỷ( xin Ngài chỉ dạy cho nếu con nói sai). Hình như Ngài đang bảo là con hoàn toàn không phải là một cá nhân, tư tưởng của con không thuộc về con, trí óc này không phải của con, một trí óc tách biệt với mọi trí óc khác. Con có hiểu đúng những lời Ngài vừa nói không? Có phải Ngài vừa dạy như thế không? Có phải Ngài muốn kết luận như thế không?

Xin được phép nói là anh đã dùng sai danh từ "kết luận". Kết luận có nghĩa là đóng lại, chấm dứt một luận cứ, hay tuyên bố hòa bình sau chiến tranh. Ta chẳng kết luận gì cả: ta chỉ nhận xét mà thôi, vì ta cần tách khỏi những kết luận, khỏi cái chấm dứt, v.v... Một xác nhận như thế sẽ giới hạn và thu hẹp sự tra tầm. Nhưng có một sự kiện đáng nói nhất, đó là, tư tưởng của anh giống tư tưởng người khác. Anh có thể phát huy tư tưởng bằng nhiều cách: nếu là nghệ sĩ anh sẽ để tư tưởng tuôn tràn theo kiểu văn nghệ, trong khi người không phải nghệ sĩ thì lại bộc lộ nó theo kiểu khác. Nhận định và đánh giá của anh, một nghệ sĩ, sẽ khác hẳn nhận định của anh chàng cầu thủ. Nhưng cả hai đều suy nghĩ. Cầu thủ và nghệ sĩ đều khổ, đều suy tư, đều đau đớn, thất vọng, lo ngại: người này tin Chúa, người kia không; kẻ này có đức tin, kẻ kia không, đấy chính là tình trạng chung của tất cả mọi người, trong khi mỗi người đều cho rằng mình khác họ. Anh bảo rằng nỗi khổ của mình, sự cô đơn của mình, sự thất vọng của mình hoàn toàn khác, có khi còn trái ngược hẳn với người kia. Chúng ta đã bén rễ với lề thói lâu đời truyền lại, đã được dạy dỗ cách phân biệt - mình là người A-rập, họ là người Do-thái, v.v... Từ sự chia cách này phát sinh không những tính cách cá nhân mà còn có sự phân biệt chủng tộc cộng đồng. Cá nhân vì đồng hóa mình với cộng đồng, quốc gia, nòi giống, tôn giáo, nên sẵn sáng gây hấn với mọi người. Nhưng chúng ta chỉ để ý đến hậu quả chứ không màng đến nguyên nhân chiến tranh, nguyên nhân sự chia rẽ.

Chúng ta chỉ nêu lên vấn đề chứ không tán đồng cũng không kết luận rằng tự thâm tâm, về mặt tâm lý thì anh chính là nhân loại. Toàn thể nhân loại chia sẻ các hành vi của anh. Trí óc anh đã phát triển suốt bao nhiêu thế kỷ trước khi thuộc về riêng anh. Nếu anh tin Chúa, tin một số giáo điều và thánh lễ thì người kia có Chúa và thánh lễ riêng của mình, nhưng tất cả các niềm tin này đều phát xuất từ một tư duy. Tự đáy lòng, chúng ta hãy tự hỏi rằng có thật có một cá nhân không. Chúng ta là toàn thể nhân loại. Đừng cho đó là một ý tưởng lãng mạn hay phi thường. Chúng ta cần phải nhận định vấn đề rõ ràng trước khi bàn tiếp đến ý nghĩa của cái chết. Anh nghĩ sao?

Phải nói là những chuyện này làm con bối rối. Lâu nay con thường cho là mình khác hẳn Ngài và mọi người, bây giờ con lại thấy Ngài nói đúng, nhưng con cần phải suy nghĩ, con cần có thời gian để nghiền ngẫm.

Thời gian là kẻ thù của tri giác. Nếu anh suy nghĩ về những gì chúng ta nói nãy giờ, nếu anh bàn luận và tự đưa ra những luận cứ, nếu anh phân tích cuộc đối thoại của chúng ta thì anh sẽ mất rất nhiều thì giờ. Thời gian là một yếu tố mới được bổ sung vào nhận thức về cái gì đúng. Tuy nhiên, bây giờ chúng ta hãy tạm nghỉ.

Vài hôm sau anh ta trở lại, thanh thản hơn và khá bận rộn. Hôm ay71 trời rất nhiều mây, báo hiệu một cơn mưa. Ở đây chúng tôi đang cần rất nhiều mưa vì ở bên kia dãy đồi là một bãi sa mạc mênh mông. Vì thế đêm ở đây rất lạnh.

Thưa Ngài, con trở lại đây sau vài ngày trầm tư. Con ở một mình trong một ngôi nhà ven biển, một trong những trang trại trông ra Thái Bình Dương xanh ngắt, trên một bãi biển thích hợp cho việc đi bộ hằng giờ. Con thường đi dạo rất lâu buổi sáng hoặc chiều. Sau buổi diện kiến với Ngài hôm ấy, con đã đi bộ suốt 5 dặm, và co quyết định trở lại gặp Ngài. Ban đầu con hơi bị chao đảo. Con không nhận rõ được những điều Ngài muốn nói, những điều Ngài nói đã lôi kéo sự chú ý của con. Dù không tin những chuyện đó, tai con vẫn văng vẳng lời Ngài. Con cố ý dùng chữ văng vẳng, vì con không lôi kéo cũng không từ chối mà những lời ấy cứ khêu gợi mãi: con đã để chúng len vào tâm trí. Khi được thư thái, con đã lái xe men theo bờ biển, rồi rẽ vào những con đường đất để đến đây. Thung lũng đẹp quá. Con rất sung sướng được gặp lại Ngài. Con có được tiếp tục hầu chuyện Ngài không ạ?

Nếu con hiểu không lầm thì Ngài đã nhận xét là một ý tưởng được truyền lại từ bao nhiêu thế hệ có thể tạo thành một khái niệm cố định mà chúng ta thừa nhận không một chút đắn đo hay bàn luận. Chính vì thế mà chúng ta tự cô lập mình. Suy nghĩ lâu hơn một chút (con dùng từ suy nghĩ theo nghĩa bình thường, tức là hợp lý hóa, lập luận và đặt lại vấn đề), con đã tự nói chuyện và bàn luận thật lâu với chính mình, và dường như cuối cùng con đã nắm được những tương quan với vấn đề này. Con quan sát cái mà chúng ta đã làm trên cõi đời tuyệt diệu này, nơi mà chúng ta đang sống. Sau những cân nhắc, con thật sự hiểu được ý nghĩa sâu xa và xác thực của những gì Ngài nói. Nếu Ngài có thì giờ thì con xin được nghe thêm vấn đề này. Thưa Ngài, con đến để tìm hiểu về cái chết, nhưng con biết điều cần thiết là phải tự hiểu mình thì mới có thể hiểu được chết là gì.

Hôm trước chúng ta đã nói là ta cùng chia sẻ ánh sáng mặt trời với toàn thể nhân loại. Ánh sáng mặt trời không phải của riêng tôi hay của riêng anh, mà là sức sống của tất cả. Nếu anh cảm nhận được vẻ đẹp của ánh tà dương thì toàn thể nhân loại cũng có cảm xúc đó. Mặt trời không phải vì anh mà đi ngủ ở hướng tây hay hướng bắc, hướng nam hay hướng đông; anh chỉ cần biết là mặt trời có lặn đi. ý thức của chúng ta, gồm những hoạt động và phản ứng, tư tưởng, quan niệm, đại cương, hệ thống tin tưởng, lý tưởng, lo âu và niềm tin, sự kính trọng mà chúng ta dành cho những thứ chúng ta đã bác bỏ, những chịu đựng, những chống trái và những khổ đau của chúng ta - toàn thể nhân loại đều chia sẻ. Ta nghĩ rằng chỉ có mỗi mình ta đau khổ nên không màng đến nỗi đau của nhân loại. Cũng vậy, ta quan niệm khoái lạc như một sở hữu riêng biệt, một khuyến dụ riêng tư. Ta quên là con người - cả đàn ông lẫn đàn bà - từ xa xưa đã phải chịu đau khổ. Đau khổ là nền tảng của mọi hành vi chúng ta. Ai cũng phải khổ như nhau.

Như vậy ý thức không phải của riêng ta mà là của con người. Ý thức đã tiến triển, bành trướng và dồn chứa trong hằng bao nhiêu thế kỷ. Niềm tin, các thần thánh và những nghi lễ do con người tạo ra cũng là một phần của ý thức ấy, và chính ý thức lại thuộc về tư duy. Tư duy đã tạo nên nội dung - cử chỉ, hành vi, văn hóa, nguyện vọng; tất cả những hoạt động của nhân loại đều là của tư duy. Và chính ý thức ấy lại là cái tôi, tự ngã, nhân cách, v.v... Tôi nghĩ ta cần hiểu điều này thật kỹ, chứ không phải dựa theo lý lẽ hoặc luận cứ, và hiểu thật sâu như biết rõ máu ở trong người là tinh túy của ta, là diễn biến hiển nhiên của mọi người. Trách nhiệm của ta đột nhiên to lớn hẳn lên khi ta nghiệm ra điều này. Khi nội dung của ý thức còn đầy đủ thì ta còn có trách nhiệm về tất cả các diễn biến trên đời. Khi ta còn sợ hãi, còn dân tộc tính, còn háo thắng - điều này anh biết rất rõ - thì ta vẫn là thành phần của nhân loại, của tiến hóa nhân loại.

Cần phải hiểu rõ điều này. Cái tôi là sản phẩm của tư duy. Như ta đã nói, tư duy không phải là của anh hay của tôi, không thuộc về riêng ai cả, mà là của chung. Nếu ta đã cố tìm hiểu ý nghĩa của sự kiện này thì tôi nghĩ rằng ta hiểu được thiên nhiên và ý nghĩa của cái chết.

Này anh bạn nhỏ, có khi nào anh đi dọc theo một con suối chảy xiết trong lòng một thung lũng nhỏ, rồi ném một cây gậy chẳng hạn vào dòng nước đang cuồn cuộn chảy đó không? Rồi anh có nhìn cây gậy đó bươn bả theo dòng nước, nhảy lên một cái ghềnh nhỏ, vượt qua một hố nứt rồi biến mất sau thác nước không? Cuộc sống của chúng ta cũng biến mất như thế đấy.

Chết là gì? Chữ ấy có ý nghĩa gì, và cảm giác đe dọa mà nó gợi nên hàm chứa điều gì? Dường như không bao giờ ta chấp nhận nó.

Thứ tư, 16 tháng 3 năm 1983

(tiếp theo buổi nói chuyện ngày 15)

Con người giết lẫn nhau theo mọi cách suy nghĩ. Họ giết nhau vì những nguyên nhân tôn giáo, vì muốn bảo vệ dân tộc, vì đòi hòa bình, bằng những cuộc chiến có sắp đặt. Chúng ta sát hại nhau không ngừng, đấy là số phận của ta.

Này anh bạn, anh có bị xúc động trước sự giét chóc này, trước toàn thể nỗi thống khổ mà nhân loại phải chịu đựng từ thuở xa xưa, trước những giòng nước mắt, nỗi khắc khoải, sự tàn bạo và sự khiếp sợ mà tất cả những thứ đó đem đến không? Vậy mà đã hết đâu. Thế giới này bệnh hoạn quá. không phải những nhà chính trị phe tả hoặc phe hữu đem lại bình an cho ta đâu. Mỗi chúng ta đều có trách nhiệm, và phải làm thế nào để chấm dứt sự tàn sát hầu được sống thanh thản trên trái đất thật đẹp của chúng ta. Chúng ta đang đương đầu với một đại bi kịch mà không biết đối phó cách nào nên không muốn nghĩ đến chuyện giải quyết. Ta bèn phó mặc cho những chuyên gia, nhưng những người này lại cực kỳ nguy hiểm, hệt như một vực thẳm sâu hút hay như một con rắn cực độc.

Ngoài ra, chết là gì? Anh nghĩ sao về cái chết?

Chết có nghĩa là tất cả những gì con đã và đang là bỗng nhiên chấm dứt vì một cơn bệnh, một tai nạn, hay vì tuổi già chồng chất. Đương nhiên là con đã đọc nhiều tập san và đã nói chuyện với những người phương đông cũng như người Ấn là những người tin vào sự tái sanh. Theo con thì có lẽ chết là chấm dứt một sức sống; cái chết của một cái cây, một con cá hay một con nhện, của vợ và các con của con. Chết là một sự gãy đổ đột nhiên, một sự ngừng lại ác liệt của cái gì đang sống, đem theo những kỷ niệm, những ý nghĩ, những nỗi đau, những khắc khoải, những niềm vui và những khoái lạc - giống như ta cùng xem mặt trời lặn vậy. Tất cả những thứ đó đã chấm dứt, và kỷ niệm mà ta giữ gìn không những chỉ đem lại nước mắt, mà còn đưa đến sự nhận thức về cái thừa thãi và nỗi cô đơn của ta. Và ý nghĩ phải xa lìa vợ con của mình, xa lìa tất cả những gì mình đã làm ra, xa lìa những thứ mình đã yêu thương, khiến mình đau đớn nhớ lại với cả một niềm ray rứt - tất cả những thứ này, và nhiều hơn nữa, đột nhiên ngưng hiện hữu. Đấy, con nghĩ chết là như thế đấy. Đó là sự chấm dứt.

Trên cây đàn Piano trong biệt thự con ở, có tấm ảnh vợ và các con của con. Chúng con thường cùng nhau chơi đàn. Tấm ảnh này gợi lại biết bao nhiêu là kỷ niệm, nhưng thực thể của họ đã biến mất. Kỷ niệm có thể đau đớn hoặc dễ chịu, nhưng khoái lạc mà nó đem đến thật quá mong manh vì đau khổ luôn ngự trị. Với con thì chết là thế đấy.

Ta có một con mèo xứ Ba-tư, một con vật thật đẹp. Một buổi sáng, ta thấy nó nằm chết dưới cánh cửa lớn. Nó đã ăn phải cái gì, và nằm đấy không còn sức sống, mất hẳn cảm giác. Nó không còn biểu lộ sự thích thú của mình qua tiếng gừ gừ đáng yêu nữa. Đấy, chết là thế đấy. Sự chấm dứt của một đời sống dài đăng đẳng hay của một đứa bé mới chào đời. Có lần ta trồng được một bụi cây bé nhỏ, và cây hứa hẹn sẽ lớn lên thành một đại thọ thật đẹp. Nhưng một người say đi ngang đã vô tình dẫm nát nó; cây không bao giờ lớn lên được nữa. Đấy cũng là một hình thức của cái chết. Sự chấm dứt của một ngày cho dù nó xấu hay đẹp hay phong phú đi nữa thì cũng được ví như một cái chết. Bắt đầu rồi lại chấm dứt.

Này anh bạn, sống là gì? Từ khi ta được sinh ra cho đến lúc chết đi thì sống là như thế nào? Cần phải hiểu rõ lối sống của chúng ta - tại sao từ bao nhiêu thế kỷ nay chúng ta lại sống như thế. Tất cả đều tùy thuộc nơi anh, phải không, cho dù anh phải chiến đấu không ngừng. Sống là tranh chấp, đau khổ, vui mừng, khoái chí, khắc khoải, cô đơn, tuyệt vọng, và làm việc, làm cho người hoặc cho chính mình; là chỉ biết có chính mình nhưng có lúc rộng lượng, khi lại đố kỵ, cau có; cứ nuốt giận hoặc cứ để mặc cơn sân tuôn tràn, v.v... Cuộc sống của ta toàn là nước mắt, tiếng cười , nỗi khổ, và tôn thờ những gì người ta sáng chế ra; cuộc sống đượm màu dối trá, ảo tưởng và hận thù, mệt mỏi, chán chường và lúng túng. Không phải chỉ có mình anh sống như thế, mà ai cũng sống như vậy, và ai cũng hy vọng có ngày thoát khỏi cái vòng lẩn quẩn này, thoát khỏi mọi hệ thống tín ngưỡng, phiền não và lo âu. Từ xưa đến nay, đời sống của con người chỉ gồm có làm việc, đấu tranh và đau khổ, hoang mang bối rối và vui vẻ cười đùa.

Chúng ta bảo chết là chấm dứt tất cả những thứ nói trên. Cái chết chấm dứt những ràng buộc vừa sơ sài vừa chặt chẽ nhất. Tất cả các xiềng xích trói buộc đều ngưng lại cùng lúc với cái chết, dù đó là cái chết của một thầy tu hay của một người mẹ trong gia đình.

Có rất nhiều vấn đề: trước nhất là vấn đề bất tử. Có thật có bất tử không? Cái thường còn không biết thế nào là chết. Cái bất tử cứ còn mãi, bất kể thời gian và hoàn toàn không biết đến sự chấm dứt. Cái tôi có bất tử không, hay cái tôi phải biết đến sự chấm dứt. Cái tôi và tướng của cái tôi đều do thời gian tạo nên, rồi được gán tên là tư tưởng; nhưng tư tưởng không bao giờ thường còn. Người ta có thể bịa ra một biểu tượng của bất tử như một hình ảnh, một vị thần, rồi giữ gìn nó hầu có được một nơi nương tựa, nhưng như vậy không phải là bất tử.

Vấn đề thứ hai khá phức tạp: ta có thể sống với cái chết không? Không phải sống một cách bệnh hoạn, cũng không phải tự hủy mình. Tại sao ta lại phân chia sống và chết? Cái chết là một phần của hiện hữu. Sống và chết không rời nhau, mà theo nhau như hình với bóng. Tại sao lại nghĩ chết là hết những mong muốn, giận dữ, buồn phiền, cô đơn, khoái lạc? Tại sao tách rời sống với chết? Chúng ta chấp nhận cái chết của một cụ già vì cho đó là chuyện bình thường. Nhưng nếu có người trẻ chết vì tai nạn hay bệnh tật, thì ta lại lên án cái chết. Ta bảo rằng như thế là bất công, là không đúng. Ta cần nhận định sự kiện này, không phê phán mà phải tìm tòi và quán sát thật trung thực những tương quan của nó.

Vấn đề thời gian cũng đáng được nêu ra. Ta cần thời gian để sống, để học, để tích lũy, để hành động, để làm cái gì đó, rồi cũng đến lúc ta hết cả thời giờ - thời gian làm sự sống đi dần đến cái chết. Khi có sự chia rẽ giữa đây với kia, giữa cái đang là với cái nên là, thì có vấn đề thời gian. Ta nghĩ rằng nên duy trì sự chia cách giữa cái gọi là chết với cái được gọi là sống, vì đó là một yếu tố quyết định.

Sợ hãi xuất hiện khi có sự chia ly giữa sống với chết. Ta bèn tìm cách vượt qua nỗi khủng hoảng ấy bằng sự an ủi, sự thỏa mãn, hay một cảm nghĩ thường còn. (Đương nhiên đây là lãnh vực tâm lý chứ không phải thực tại vật lý hay kỹ nghệ nào cả). Cái tôi được thời gian tạo nên và được tư tưởng nâng đỡ. Giá mà ta có thể hiểu được, đúng theo tâm lý, thế nào là thời gian và sự chia ly, vì sao có sự chia rẽ giữa những con người, giữa mọi chủng tộc, giữa các nền văn hóa trái ngược nhau. Sự chia rẽ này là sản phẩm của tư tưởng và của thời gian, hệt như sự chia rẽ giữa sống và chết. Đang sống mà nghĩ đến cái chết thì ta sẽ thay đổi lối quan niệm về hiện hữu. Khi thoát khỏi mọi ràng buộc một cách tự nhiên không chần chừ, thì đấy là một cách chết ngay khi đang còn sống.

Tình yêu không có thời gian tính. Tình yêu không phải của riêng anh hay tôi; ta có thể yêu một người, nhưng khi ta gò bó tình cảm với người ấy, thì đấy không còn là tình yêu nữa. Tình yêu thật sự không có phân chia thời gian, tư duy và những phức tạp của đời sống, cũng không có những bất hạnh, bối rối mập mờ, ganh ghét và khắc khoải của con người. Ta phải chú ý đến thời gian và tư duy. Điều này không có nghĩa là ta chỉ được sống trong hiện tại, vì như thế sẽ phi lý. Thời gian đã qua đi, đã thay đổi, và sẽ tiếp tục trong tương lai. Tư duy bám vào sự tiếp nối này. Tư duy còn bám chặt vào cái gì nó đã tạo ra.

Còn một vấn đề nữa: nếu tất cả mọi người tiêu biểu cho nhân loại - không những bạn tiêu biểu cho nhân loại, mà bạn chính là nhân loại, vì bạn là cuộc đời và cuộc đời là bạn - thì cái gì sẽ xảy ra khi bạn chết đi? Khi bạn ( hoặc ai đó) chết đi, bạn sẽ hòa nhập vào dòng hành động và phản ứng của con người, vào dòng ý thức và cách ứng xử. Bạn sẽ là thành phần của dòng sống ấy, và từ đấy tâm trí bạn hiện hữu lâu đến nỗi bạn lệ thuộc vào mong muốn, sợ hãi, khoái lạc, vui buồn. Cơ thể bạn có thể ngưng hoạt động nhưng bạn vẫn còn ở trong dòng sông, vì khi đang sống bạn chính là dòng sông. Dòng sông biến chuyển, chậm lại ở giai đoạn này, nhanh hơn ở giai đoạn khác, sâu hơn khi hai bờ siết lại gần nhau, luồn lách trong khe nhỏ để sau đó tuôn ra thoải mái với một khối nước vĩ đại. Khi bạn còn ở trong dòng đời, bạn không biết thế nào là tự do. Bạn bị hạn cuộc trong thời gian, rắc rối và bất hạnh do tích lũy những kỷ niệm quyến luyến. Một phương trời mới chỉ mở ra khi dòng đời ấy chấm dứt, không phải vì bạn từ giã nó để trở thành một cái gì khác, mà vì nó không còn tồn tại. Phương trời ấy không thể nào được diễn tả bằng ngôn từ. Cuối cùng chẳng có lý do nào cả, đấy là tất cả ý nghĩa của sống chết. Những gốc rễ của bầu trời nằm trong sự sống chết.

Thứ năm, 17 tháng 3 năm 1983

Sáng hôm nay mây bay là đà xuống gần chúng ta. Trận mưa đêm qua đã tưới mát, thấm nhuần và nuôi dưỡng mặt đất. Vào những buổi sáng như hôm nay, trước các ngọn đồi lơ lửng trong mây, dưới bầu trời, người ta chỉ còn cảm thấy ngạc nhiên và yếu đuối trước năng lực lạ lùng mà con người đã cống hiến cho đời để hoàn thành những tiến bộ kỹ thuật vượt bực hơn 50 năm nay, cái năng lực đã làm ô nhiễm hầu hết các dòng sông, và phung phí các tài nguyên để duy trì sự rộn ràng bất tuyệt đó. Sáng hôm nay, dưới hiên nhà, thời gian như xa hẳn mọi tiếp xúc với con người. Ta cần thời gian để di chuyển từ đây đến kia, để học, để làm việc, để thay đổi lối sống thường nhật. Ta biết rằng thời gian rất cần để thâu thập một ngôn ngữ mới hay một sở trường, để chế tạo một chiếc máy bay hay một cái máy vi tính hoặc để hoàn tất một chuyến đi; lớp trẻ có thời gian riêng của chúng, các cụ già cũng vậy. Mặt trời cũng cần thời gian để đi ngủ và thức dậy, rồi mới khoan thai vươn mình lên khỏi những rặng đồi; như những cái bóng thật dài và như cái cây phát triển thật chậm, anh thợ mộc hay bác làm vườn cần phải trải qua một thời gian trong nghề mới trở nên thành thạo được. Trong thực tế và trong các hoạt động thể thao, ta cũng cần có thời gian để rèn luyện.

Nhưng trong lãnh vực tâm lý, có nên dùng thời gian theo kiểu ấy không^{^[1]}. Ta có nên áp dụng cách suy nghĩ, hành động và học hỏi này vào thế giới nội tâm, thế giới tâm linh, với hy vọng trở thành một người nào đó, hay được thăng hoa? Nếu nghĩ rằng có thể thay đổi cái đang là bằng cái phải là, thì ta quả quá ngờ nghệch. Người ta cứ tưởng cần có thời gian để biến đổi thói bạo động với tất cả khía cạnh phức tạp của nó^{^[2]} thành ra bất bạo động.

Khi ngồi im lặng một mình ở trên thung lũng rộng lớn này, ta có thể đếm được có bao nhiêu dãy cam trong vườn, vì chúng được chăm sóc rất tử tế. Ta cần thời gian không phải để ngắm nhìn trái đất xinh đẹp, mà để đưa cái nhìn này vào một tấm lụa hay vào một bài thơ. Có thể là ta dùng thì giờ để thoát khỏi cái đang là, khỏi cái thắc mắc chúng ta là ai, tương lai chúng ta ra sao, tương lai nhân loại thế nào.

Trong phạm vi tâm lý thì thời gian là kẻ thù của con người. Bạn muốn tâm trí được phát triển, được trưởng thành, được viên mãn và trở nên quan trọng hết mức. Bạn không bao giờ thắc mắc là cái hy vọng ấy, cái quan điểm ấy có bao giờ được chỉnh đốn lại chưa. Bạn dễ dàng chấp nhận cái ý nghĩ rằng tâm lý có hể tăng trưởng, thăng hoa để đạt đến bình an hạnh phúc. Nhưng trong thực tế thì không hề có sự phát triển tâm lý theo kiểu ấy.

Trong ánh sáng êm dịu này, con chim sâu vờn từng cánh hoa với một sự nhanh nhẹn tột bực so với thân hình bé nhỏ của nó. Nó ve vẩy đôi cánh thật nhanh với một nhịp điệu đều đặn và liên tục phi thường: nó tiến rất nhanh mà lùi cũng mau. Ta rất thích quán sát nó, ngắm nhìn nét mong manh với màu sắc sinh động của nó, và tự hỏi tại sao nét đẹp này lại bé nhỏ, nhanh nhẹn và phù du thế. Ô kìa, có một con chim khách đậu trên dây cáp điện thoại. Một con khác đứng chót vót trên đầu ngọn cây ngắm nhìn khắp trái đất. Nó bất động suốt nửa tiếng đồng hồ, nhìn quanh quất với cái đầu xinh xinh sẵn sàng đối phó với bao nguy hiểm. Nhưng rồi nó cũng bay đi. Những cụm mây đã bắt đầu rời xa những cánh đồi xanh mướt.

Ta đã nói là không có sự phát triển tâm lý. Tâm lý không tăng cũng không bao giờ biến thành cái mà nó không phải là. Sự kiêu hãnh ngạo mạn không thể tăng cũng không thể giảm; tính tự kỷ, vốn là một phần của toàn thể nhân loại, cũng không thể ích kỷ hơn, gắt gao hơn bản chất của nó được. Kể cũng đáng sợ khi nhận ra chỉ một từ ngữ hy vọng cũng đã bao hàm tương lai của nhân loại. Muốn chuyển nghĩa của cái đang là thành ra cái phải là quả là một ảo tưởng, có khi còn là một sự dối trá, nếu ta được phép dùng chữ này. Ta chấp nhận những gì mà con người đã lập đi lập lại từ ngàn xưa. Nhưng nếu ta ngẫm nghĩ vấn đề rồi nghi ngờ thì ta sẽ thấy thật rõ ràng - nếu ta muốn, chứ không phải nấp sau một hình ảnh hay một công thức ngụy biện nào đó - cái bản chất và cấu tạo của tâm lý học, của tự ngã, và của cái tôi. Cái tôi sẽ không bao giờ khấm khá hơn được. Nó cố gắng rất nhiều để được tiến bộ, nó ngỡ là đã tiến bộ, nhưng sao vẫn cứ quanh quẩn trong những sự vụn vặt nhỏ bé. Cái tôi đã khoác lên không biết bao nhiêu là hình thức và thu mình trong không biết bao nhiêu là cấu trúc. Nó có thể biến đổi trong từng giây phút, nhưng nó vẫn cứ là cái tôi, cái hành vi chia rẽ và chỉ biết có mình, luôn mong mình sẽ là cái không phải như mình bây giờ.

Như vậy ta thấy là cái tôi không trở thành cái gì cả: chỉ có những cái tạo nên tâm lý về cái tôi, như ích kỷ, khắc khoải, nhức nhối và đau khổ phải biến mất. Ta phải cấp tốc từ bỏ những rắc rối này không chút chậm trễ. Ta không thể hẹn rày hẹn mai, mà phải tiêu diệt chúng ngay khi chúng vừa ló đầu. Cần có một nhận thức khách quan, không thành kiến cũng không thiên vị, và nhất là không để những hồi ức chi phối; ta chỉ cần biết mà không nhận xét, vì người nhận xét hay nhớ lại quá khứ thì vẫn cứ như thế mãi, dù anh ta có mong ước được sống trong sự thay đổi lớn lao. Những kỷ niệm cho dù có êm ái bao nhiêu đi nữa cũng không phải là thực tế; chúng thuộc về quá khứ, đã qua đi, chấm dứt, mất hẳn. Nhờ quan sát vô tư, không để con người quan sát xen vào, ta sẽ thấy được bản chất và sự chấm dứt của thời gian.

Con chim sâu đã quay lại. Một tia nắng đã vén mây để đuổi kịp nó, chiếu sáng màu lông sặc sỡ, cái mỏ dài thanh tú cùng đôi cánh nhanh nhẹn của nó. Ngắm nhìn con chim một cách vô tư, chỉ nhìn mà thôi chứ không khởi một vọng niệm nào cả, là ngắm nhìn cõi đời với tất cả vẻ đẹp của nó.

Hôm trước con đã nghe Ngài dạy thời gian là kẻ thù của con người. Ngài đã giải thích ngắn gọn lời nói có vẻ quá đáng này. Rồi Ngài cũng đưa ra nhiều phán quyết tương tự.Con thấy một vài phán quyết ấy rất đúng và tự nhiên, nhưng tâm trí lại thường không bao giờ thấy được những điều hiển nhiên ấy, dữ kiện ấy, sự thật ấy. Con đã tự hỏi mình và hỏi nhiều người khác rằng tại sao tâm trí ta đã đâm ra trơ lì chậm chạp đến thế, và tại sao ta không thấy ngay tức khắc một điều gì là đúng hay sai. Tại sao con cần phải được giải thích những điều mà khi nghe ra thì thật quá hiển nhiên? tại sao con không nhận ra được sự thật của vấn đề? Tâm trí con ra sao rồi? Con xin phép được hầu chuyện Ngài về vấn đề này nếu có thể, và được tìm hiểu vì sao tâm trí con không được tinh vi nhạy bén. Cái tâm trí đã được rèn luyện và dạy dỗ này có khi nào trở nên thật tinh vi và nhạy bén hầu có thể tức tốc nắm được bản chất đúng sai của mọi sự không?

Này anh bạn, anh hãy tự hỏi xem tại sao chúng ta lại nói đến vấn đề này. Chuyện này không dính dáng gì đến tuổi tác già nua. Phải chăng lối sống của các anh là rượu chè, thuốc lá, ma túy, vọng động, mệt mỏi và bận rôn liên tục? Anh bận rộn cả trong tâm lẫn ngoài thân. Đấy có phải là bản chất cái biết của anh không? Anh quen thâu thập những hiểu biết - ở trung học, ở đại học, hay ở một trường huấn nghệ nào. Những hiểu biết ấy phải chăng là một trong những yếu tố của sự thiếu tinh vi đó? Tâm trí anh đầy ắp dữ kiện, đã tích lũy vô số những thông tin do đài truyền hình, báo chí, tập san đem lại, rồi cố tiêu thụ và ghi nhớ thật nhiều. Cái biết này nó có góp phần vào việc phá hủy sự tinh vi không? Nhưng anh không thể từ bỏ tri thức ấy, cũng không thể dẹp nó qua một bên, vì nó rất cần thiết. Đương nhiên là, này anh bạn, anh rất cần biết lái xe hay biết viết, hay biết ứng xử trước mọi chuyện, như cầm một cái cào chẳng hạn. Trong cuộc sống thường nhật ta cần phải biết.

Ở đây ta nói đến tri thức tích lũy trong phạm vi tâm lý: tất cả những hiểu biết mà anh đã lượm lặt liên quan đến vợ anh, nếu có, trong suốt 10 hoặc 50 năm sống chung, có ru ngủ tâm trí anh không? Tất cả những kỷ niệm và hình ảnh đều hiện ra và được ấp ủ. Ta hãy nói đến cái biết nội tâm. Nó có những khôn khéo phiến diện của riêng nó: lúc nào chống lại, lúc nào nhượng bộ, lúc nào dồn chứa, lúc nào buông thả. Nhưng hãy trở lại vấn đề: tri thức chính nó không làm cho tâm trí anh trở nên máy móc, lập đi lập lại do thói quen sao? Tự điển bách khoa chứa toàn những hiểu biết vế tất cả những tác giả, tại sao không để cái hiểu biết đó lên kệ sách và chỉ sử dụng nó khi cần? Đừng để cho tâm trí mình bị quá tải.

Ta tự hỏi phải chăng mớ tri thức đó đã cản trở cái trực giác đua đến sự biến cải và tính bén nhạy vượt ngoài ngôn từ. Ta có bị tiêm nhiễm bởi báo chí và cái xã hội mà ta đang sống (và đã tạo ra, vì mỗi người, từ nhiều thế hệ đến nay, đều đã ít nhiều góp phần xây dựng nên cái xã hội vốn là thành phần của nhân loại)? Tư tưởng của ta có do hệ thống tôn giáo lập nên không? Tin triệt để vào một khuôn mặt hay một hình ảnh dễ làm ta khờ khạo chậm chạp.

Bạn có liên tục bận rộn đến nỗi không tìm ra được một khoảng trống nào để tâm trí và trái tim biết nghĩ đến mình và đến người chăng? Bạn cần có không gian, nhưng sống trong một thành phố đông đúc hay trong một gia đình lắm con thì thân xác bạn bị gò bó và tâm bạn đầy ắp mọi thứ cảm tưởng đưa đến căng thẳng. Theo tâm lý thì bạn cần có không gian.

Đừng ngộ nhận không gian là cái do tư tưởng biến ra, hay là sự cô lập, hoặc là thứ chính trị, tôn giáo, chủng tộc chia rẽ con người, hay là cái ngăn cách các châu lục, mà không gian đây là một khối không có điểm giữa cũng chẳng có chu vi.

Hãy xét lại xem có phải từ khi trở thành những chuyên gia bạn bị kém tinh vi nhanh nhẹn? Vì được đào luyện đặc biệt, bạn có thể rất bén nhạy trong phạm vi của mình, nhưng bạn có nhận thức được bản chất của đau khổ, của cô đơn, v.v...không? Đương nhiên là người ta không uốn nắn tâm trí cho nó trở nên sáng suốt và thánh thiện được, vì uốn nắn là hạn hẹp. Tâm trí mà bị hạn hẹp thì làm sao có thể sáng suốt được?

Này anh bạn, đấy là tất cả những nguyên nhân khiến tâm trí bị kém tinh vi, đúng đắn và sáng suốt.

Thưa Ngài, con xin đội ơn Ngài đã đón nhận con. Có lẽ con chưa hiểu hết được những gì Ngài dạy bảo, nhưng con hy vọng có vài hạt giống mà Ngài đã trồng sẽ đâm chồi và con sẽ để cho những chồi non ấy nẩy lộc đơm hoa mà không quá thúc bách chúng. Có lẽ lúc ấy con sẽ thấy hoặc hiểu mọi sự thật nhanh mà không cần được giải thích hay phân tích từng lời. Xin kính chào Ngài.

Thứ sáu, 18 tháng 3 năm 1983

Ở máng ăn có ít nhất một tá chim vừa mổ hạt vừa ríu rít cãi nhau, rồi vụt bay đi khi một con chim to hơn xuất hiện. Chúng lại quay về với những tiếng cãi cọ ồn ào sau khi con chim lớn bỏ đi. Rồi một con mèo trờ tới, cả bọn nhốn nháo kinh hãi, một con hét lên thất thanh, nhiều con khác vùng vẫy khiến mèo đành bỏ cuộc. Đấy không phải là con vật nuôi trong nhà mà là một trong những con mèo hoang - với vóc dáng, thân hình và màu sắc khác hẳn mèo nuôi - thường lởn vởn ở đấy. Suốt ngày những con chim lớn nhỏ cứ vây quanh cái máng ăn, và chỉ rời chỗ khi xuất hiện con chim sẻ tàu luôn miệng trách móc thiên hạ. Chúng thường xuyên đề phòng những con mèo và chỉ về tổ lúc xế chiều, trả lại tĩnh lặng bình yên cho khu vực. Mèo còn đi qua đi lại nhưng chim đã bay xa.

Sáng hôm ấy mây thật sáng và không khí thật nặng nề, báo hiệu một cơn mưa. Mưa đã liên tục đến từ mấy tuần nay. Hồ chứa nước nhân tạo đã đầy ắp tràn bờ. Những tàn lá, bụi bờ và những cây đại thụ đang mong đợi ánh triêu dương huy hoàng của xứ California trở về sau nhiều ngày mất dấu bặt tăm.

Hãy tự hỏi tương lai của nhân loại ra sao, tương lai của những đứa trẻ ngây thơ đang chơi đùa vui vẻ kia như thế nào? Tương lai là cái hôm nay chúng ta đang là. Nói theo lịch sử thì mọi sự chỉ là một điệp khúc lập đi lập lại từ ngàn xưa đến ngày nay: sống, chết, và tất cả các công việc phải làm trong đời sống. Chúng ta ít để ý đến tương lai. Từ sáng đến tối các đài truyền hình luôn chiếu những phim giải trí, họa hoằn lắm mới có được một hai đài có chương trình khá nhưng lại quá ngắn.

Phim ảnh làm vui bọn trẻ, các nhà quảng cáo lại duy trì lối giải trí ấy, và tình trạng này xảy ra ở khắp nơi trên thế giới. Tương lai của những đứa trẻ sẽ ra sao? Trong số những môn giải trí thì có thể thao, nơi có đến 30, 40 đến 50 ngàn người trên khán đài la hét om sòm cổ võ cho vài người trong sân chơi. Ngoài ra còn có những nghi thức và lễ lạc trong ngôi nhà thờ lớn mà ta tưởng là thánh thiện và thuần túy tôn giáo lắm, nhưng thật ra đấy cũng chỉ là một môn giải trí, một kinh nghiệm cảm xúc và lãng mạn, một cảm tưởng sùng tín. Nếu ta quan sát sự cố này ở khắp nơi, nếu ta thấy tâm trí chỉ tràn ngập những trò giải trí , những thú vui như thể thao, thì ta phải nghiêm chỉnh tự hỏi mình rằng: tương lai là gì? là một sự cố chỉ có mỗi một nội dung với nhiều hình thức khác nhau ư? là vô số những trò chơi ư?

Nếu bạn không màng đến những gì sẽ xảy ra với mình, thì ít nhất bạn cũng phải nghĩ đến ái cách mà thế giới của thể thao và hưởng thụ đã xâm chiếm tâm trí bạn và huân tập đời sống bạn như thế nào. Rồi chuyện này sẽ đưa bạn đến đâu? Có lẽ nào bạn lại không quan tâm đến? Bạn không lo đến ngày mai, có thể vì bạn không nghĩ đến, hay vì bạn thấy nó rắc rối quá, đáng lo quá, hay vì bạn cho là suy tư đến những năm chưa đến thì phiêu lưu quá. Tương lai không phải là sự già nua tuổi tác của chính mình, mà là số phận ( nếu ta có thể nói ) may rủi do hậu quả của kiếp này ta tích lũy quá nhiều cảm giác và những tìm kiếm lãng mạn trong cái thế giới có vô số thú vui xâm chiếm tâm trí chúng ta. Nếu bạn ý thức về tất cả những chuyện này, thì tương lai của bạn sẽ thế nào?

Ta đã nói tương lai là cái mà hiện tại chúng ta đang là. Nếu không có sự biến cải - không phải kiểu thay đổi nông cạn như thích ứng với một mô hình chính trị, tôn giáo hay xã hội, mà là sự thay đổi sâu xa hơn nhiều, một cuộc biến cải đòi hỏi thận trọng, tình yêu và chú ý - nếu không có một biến cải căn để, thì tương lai chỉ là cái gì hiện tại chúng ta đang làm hàng ngày trong đời sống. Thay đổi là một từ ngữ khó hiểu. Thay đổi cái gì? Thay đổi một mô hình, một quan niệm, một hệ thống chính trị, tôn giáo? Đổi cái này ra cái kia? Tất cả những thứ này đều ở trong phạm vi của cái đang là. Thay cái này thành cái khác, do tư tưởng tạo thành trù tính và quyết định thì chỉ là cách mạng theo kiểu duy vật.

Hãy tìm hiểu ý nghĩ của chữ thay đổi. Có sự thay đổi hay không, khi có một động cơ thúc đẩy? Khi có một chiều hướng, mục đích đặc biệt hướng đến một kết luận có vẻ hữu lý? Có lẽ tốt hơn hãy nói " Chấm dứt cái đang là". Đây là một kết thúc chứ không phải là một chuyển di từ "cái đang là" đến "cái phải là", vì thay đổi không phải vậy. nhưng cái kết cuộc, cái chấm dứt - ta phải dùng từ gì cho chính xác nhỉ? Ta nghĩ là từ "chấm dứt" đúng, vậy ta nên sử dụng từ ngữ này. Chấm dứt. Nhưng nếu sự chấm dứt có động cơ và có lý lẽ và là sản phẩm của một quyết định, thì sự chấm dứt chỉ đơn thuần là một sự chuyển di từ cái này sang cái kia. Từ ngữ "quyết định" bao hàm một hành động của ý muốn: "tôi sẽ làm chuyện này"; "tôi sẽ không làm chuyện kia". Ý muốn nếu tham dự vào hành vi đưa đến chấm dứt sẽ trở thành nguyên nhân. Có nguyên nhân tất có động cơ, do đó không thật sự có chấm dứt nào cả.

Thế kỷ thứ XX đã chứng kiến quá nhiều thay đổi do hai đại thế chiến cũng như do duy vật biện chứng pháp, do chủ nghĩa hoài nghi bao gồm những tin tưởng, những hoạt động và những nghi lễ tôn giáo, v.v... Chúng ta đang ở trong bước đầu của nền kỹ thuật vốn đã biến đổi rất nhiều thứ. Sẽ có những thay đổi quan trọng khi toàn bộ tiềm năng của vi tính được phát triển. Khi máy vi tính chiếm ưu thế thì tâm trí con người sẽ ra sao? Đấy lại là một vấn đề khác mà ta cần lưu ý.

Chẳng mấy chốc kỹ nghệ hưởng thụ sẽ thống trị nó đang trên đà phát triển. Trong khi giới trẻ, những sinh viên đang bị dụ dỗ ăn chơi, mơ mộng và buông thả các giác quan, thì những danh từ tiết chế và khổ hạnh biến mất, người ta không còn một ý niệm nào về các đức tính ấy. Có thể bạn không muốn nghe đến những chuyện có liên quan đến khổ hạnh. Từ thuở ấu thơ bạn đã được huấn luyện tự tìm lấy niềm vui, tự tìm lối thoát bằng hưởng thụ, tôn giáo hay những thứ khác. Đa số những nhà tâm lý học sẽ bảo bạn phải nói lên những gì bạn cảm nghĩ, rằng mọi hình thức kỷ luật đều bất tường và đều đưa đến suy nhược thần kinh. Thế là bạn càng lúc càng tiến vào thế giới khoái lạc, thể thao và hưởng thụ, một thế giới giúp bạn tránh né chinh mình, tránh né cái bạn đang là.

Bạn bắt đầu thực tập khổ hạnh bằng cách tìm hiểu mình là ai. Sự tìm hiểu này không được kèm theo bất cứ một biến dạng, một tiên nghiệm hay một phản ứng nào trước khám phá về bản chất của mình. Quán sát và ý thức thật thoải mái các tư tưởng và mọi ý nghĩ - hệt như quán sát bầy chim tung cánh một cách vô tư - khiến ta nẩy sinh một cảm giác khổ hạnh phi thường, vượt qua mọi tiết chế, mọi trò chơi về chính mình và mọi ý tưởng ấu trĩ về tiến bộ và hoàn thiện cá nhân. Đay là một quán sát đưa đến tự do phóng khoáng thuấn nhuần phẩm giá của khổ hạnh. Nhưng nếu ta nói điều này với một nhóm sinh viên học sinh thời bây giờ thì chúng sẽ ngao ngán ngoảnh đầu ra cửa sổ, bởi vì chúng đang sống trong một thế giới chỉ biết tìm kiếm thú vui cho riêng mình.

Một con sóc nâu to lớn từ trên cây trèo xuống máng nhâm nhi vài hạt rồi ngồi xuống nhìn quanh quất với đôi mắt to tròn như hai viên bi, đuôi xòe ra, cong lại và dựng đứng lên thật đẹp. Ngồi yên như thế được một lát, nó bò xuống dọc theo những phiến đá, phóng lên cây rồi biến mất.

Hình như con người lúc nào cũng phải tránh né những gì họ đang là, tránh né cuộc sống và tránh né tất cả những gì bao vây họ - thế giới, đời sống thường nhật, cái chết và sự sinh ra. Bạn không ý thức được rằng càng trốn tránh chính mình và tìm vui một cách có ý thức hoặc vô ý thức thì sự xung đột, nỗi đam mê, nỗi sợ hãi,v.v...trong bạn vẫn cứ tồn tại. Và cuối cùng thì chúng làm chủ được tình hình. Bạn luôn cố ngăn chúng lại, luôn gắng sức dẹp hẳn chúng qua một bên thế mà chúng vẫn cứ trồi lên. Thú vui vừa là một trong những phần tử chủ chốt, vừa đem lại những chống đối, đau khổ và chán nản. Dập tắt lạc thú và khó chịu là một phần của những rối ren trong đời sống. Bạn sẽ không tránh khỏi đâu, bạn ạ. Bạn chỉ có thể tránh được cơn khủng hoảng trầm trọng và khó dò xét này nếu bạn thật sự dấn thân không những vào tư tưởng của mình mà còn triệt để chú ý quán sát sự biến động bao la của tư tưởng và của cái tôi. Bạn sẽ bảo rằng tất cả những thứ đó thật là nhàm chán, vô ích. Nhưng nếu bạn không cẩn thận, không đề phòng thì tương lai sẽ còn bị đen tối, khó chịu và mờ mịt hơn nữa. Viễn cảnh này không phải là để làm bạn bị nguội lạnh và xuống tinh thần, nhưng nó là một sự kiện. hôm nay bạn như thế nào thì ngày mai bạn như thế ấy, đây là chuyện không thể tránh khỏi. Sự việc xảy ra chắc chắn như mặt trời mọc buổi sáng rồi lặn buổi tối. Đây là số phận của con người và của toàn thể nhân loại nếu ta không thay đổi tất cả, nếu mỗi người trong chúng ta không tự mình thay đổi, không dự đoán phản ảnh của tư tưởng.

Thứ sáu, 25 tháng 3 năm 1983

Hôm nay là buổi sáng thứ hai của mùa xuân. Cảnh vật đẹp một cách lạ lùng. Đêm qua trời đã mưa rất nhiều, tất cả đều được cọ rửa sạch sẽ y như mới, và những chiếc lá đều sáng lên dưới ánh bình minh. Ta hít thật sâu cho đầy lồng ngực hương thơm của ngàn cánh hoa, và ngắm nhìn bầu trời xanh thẳm ẩn hiện những cụm mây trôi lững lờ. Ôi sao sáng hôm nay đẹp quá, nhất là khi nó thuộc về mọi người chứ không phải của riêng ai. Một buổi sáng tinh mơ, buổi sáng mà người ta cầu mong đừng vội qua đi. không khí ở trên thung lũng này thật trong lành với ánh sáng thật êm dịu, lấp lánh và thanh tịnh. Những cây cam với những trái vàng óng đã được mưa rửa sạch bóng lên như đón chào ánh ban mai đầu tiên trong đời. Đất sũng nước và núi đầy tuyết tạo nên một buổi sáng đẹp khôn tả.

Ở tít đằng xa kia, những ngọn núi làm đường viền cho thung lũng đang chờ ánh triêu dương xua tan khí lạnh của đêm qua. Tất cả những tảng đá, những viên sỏi và ngọn núi xinh xinh như bừng sống dậy.

Ta hãy ngồi xuống đây, im lặng, xa cách hẳn mọi sự, để ngắm nhìn bầu trời, để cảm nhận mùi đất trọn vẹn và cái thuần tịnh mỹ miều của tất cả những gì đang sống và đang máy động mà không có con người xen vào. Con người cứ như thế mãi từ bao nhiêu thế kỷ nay, và vẫn cứ như thế ngày nay, ngày mai, ngày mốt. Thời gian và chuyển biến đã đưa con người trở về với thực tại. Tương lai của họ cũng vẫn là như thế, trừ phi có một cuộc cách mạng tâm linh thật sâu sắc và vững chãi.

Theo quan niệm vật lý cũng như tâm linh thì thời gian rất quan trọng với mỗi người trong chúng ta - thì giờ để học hỏi, để thâu thập một kinh nghiệm, để trở thành và để chết. Ta cần thời gian để học thêm một ngoại ngữ, để trau dồi đạo đức, để ăn nói và để đón nhận những hiểu biết. Không có thời gian thì ta khó mà tom góp của cải hầu xây dựng nên một căn nhà: phải có thời gian để đúc gạch; để đi đây đi đó. Thời gian là một yếu tố tối cao của cuộc sống - để thâu thập, để tiêu xài, để lành bệnh hay để viết một lá thư. Bạn cho là ta cần thời gian tâm lý, thời gian của cái đã xảy ra, bị thay đổi trong hiện tại và tiếp diễn trong tương lai. Thời gian là quá khứ, hiện tại và vị lai. Trong thâm tâm, con người bám vào thời gian tất cả hy vọng; hy vọng và thời gian chỉ là một. Tương lai với những ngày mai dành dụm cho ta thời gian để nội tâm được trưởng thành - là cái này và thành cái kia. Theo tính cách vật lý thì trở thành là nhỏ biến ra to, còn theo tính cách tâm lý thì từ vị trí tầm thường bạn tiến dần đến địa vị tối cao.

Ta cho là mình cần thời gian để đổi "cái này" thành "cái kia". Những từ "hy vọng" và " biến đổi" cũng có nghĩa là thời gian. Rõ ràng là ta cần thời gian để đi du lịch, để ghé vào một hải cảng hay một quốc gia nào đó nghỉ ngơi sau một cuộc hành trình dài rồi đi tiếp đến một nơi đã định trước. Điểm hẹn này là tương lai. Bạn muốn lập thành tích, muốn thâu thập, muốn vun bồi tay nghề qua quá trình thực tập ư? Trong địa hạt ấy thời gian không những cần thiết mà còn là điều kiện tất yếu. Nhưng rồi sang địa hạt tâm lý bạn cũng nghĩ theo cách đó. Nhưng sự trở thành về tâm lý có thực hiện hữu chăng? Chúng ta bảo có, xem như lẽ đương nhiên mà không bao giờ xét lại. Các tôn giáo và sách vở nói về tiến hóa đã dạy chúng ta là cần có thời gian để biến "cái đang là" thành "cái sẽ là"; và thời gian là khoảng cách phải vượt qua. Chúng ta cho là sự chuyển di từ bạo động sang bất bạo động có nghĩa là hết cay đắng đến ngọt bùi, và cần có nhiều thời gian để đạt được lý tưởng đó. Trong đời sống, ta mù quáng chạy theo mô hình này mà không xem xét kỹ càng, không nghi ngờ gì cả. Ta cứ nhắm mắt tin theo lề thói từ ngàn xưa truyền lại. Quá trình thực hiện lòng mong mỏi ấy thật gay go và là một trong những tai họa của con người.

Thời gian biến đổi cái đang là thành một thứ gì hoàn toàn khác hẳn, có thật sự là thành phần của lãnh vực tâm lý không? Những lý tưởng, những lý thuyết chính trị hay tôn giáo có liên quan gì đến sự biến đổi ấy không? Không phải đấy cũng chỉ là những quan niệm do con người đặt ra rồi từ đó nảy sinh những chống trái sao? Nói cho cùng thì những lý thuyết phe tả hoặc phe hữu hoặc phe trung lập đều phát xuất từ hành vi nghiên cứu, cân nhắc, phán đoán một ý tưởng rồi đưa đến một kết luận, để không còn thắc mắc gì nữa. Những lý thuyết đã hiện hữu từ ngàn xưa, bao lâu con người còn có thể nhớ được. Chúng có cùng một bản chất với những đức tin khiến con người chia cách nhau. Sự chia rẽ này ngày càng rõ rệt hơn: từ "cái tôi", cái tự ngã, từ cá nhân đến gia đình, từ gi đình đến đoàn thể, từ bộ tộc đến quốc gia. Những phân chia bộ tộc có bao giờ bị quá tải không? Con người luôn cố gắng hợp nhất các quốc gia vốn chỉ là những bộ lạc vĩ đại nhưng họ cứ mãi mãi thất bại: các quốc gia vẫn giữ nguyên vị trí của mình. Sự tiến hóa đã chia rẽ các đoàn thể, và các cuộc chiến vì lý do tôn giáo hay vì lý do nào khác cứ bùng lên. Thời gian không thay đổi được chiến tranh. Sự hiểu biết, kinh nghiệm và những kết luận cuối cùng phát xuất từ đấy không bao giờ nảy sinh được sự cảm thông phổ quát, một mối liên hệ với toàn thế giới, một tinh thần tổng hợp.

Cần nên biết xem có thể thay đổi "cái đang là", cái hiện tại, mà không để ý đến sự di chuyển của thời gian. Bạn có thể nào thay đổi được sự bạo động - mà không cần phải trở nên bất bạo động, vì như thế là đối chiếu với cái đang là, và là một giao động của tư tưởng? Bạn có thể thay đổi lòng ham muốn với tất cả những gì đồng nghĩa với nó mà không cần đến thời gian? Bạn phải biết là danh từ " thay đổi" có nghĩa là khái niệm thời gian, và danh từ "chuyển biến" không có nghĩa ấy, vì chuyển biến là sự chuyển di từ một hình thức này sang một hình thức khác. Nhưng bạn muốn dập tắt ao ước mà không cần đến thời gian ư?

Thời gian là tư tưởng. Thời gian là quá khứ. Thời gian là động cơ. Bạn có thể nào thay đổi - xin chú ý đến từ ngữ này - mà không cần đến động cơ không? Từ ngữ động cơ chính nó đã không bao hàm một hướng đi, một kết luận sao? Khi bạn đã có một mục đích thì bạn không cần phải thay đổi cái gì cả. Lòng ham muốn cũng có một kết cấu phức tạp. Ước ao thay đổi hay ý muốn thay đổi trở thành một động cơ, và chính động cơ này biến dạng cái gì cần thay đổi, cái gì cần chấm dứt. Sự chấm dứt không có trong thời gian.

Mây thong thả tụ lại quanh ngọn núi, dần dần che khuất mặt trời rồi tuôn ra những giọt mưa hệt như cảnh tượng ngày hôm qua. Mùa mưa đang ngự trị vùng này; mưa không bao giờ đến trong mùa hè; khi trời nắng hạn thì thung lũng như một bãi sa mạc. Bên kia những ngọn đồi là bãi sa mạc kéo lê thê đến vô tận. Nhưng sa mạc với không gian bao la lại tuyệt đẹp vào các mùa khác. Khi mùa xuân rũ áo ra đi thì vạn vật đều nóng lên, khiến cây tàn, hoa rụng. Cái nóng khô cằn đã làm tất cả đều trong sáng.

Thưa Ngài, tại sao Ngài bảo là thời gian không cần thiết cho sự thay đổi?

Ta hãy cùng tìm hiểu sự thật mà không chấp nhận cũng không từ chối những gì đã được nghe nói, hãy cùng bàn bạc để khai triển vấn đề. Từ xưa đến nay các cụ đã dạy chúng ta rằng muốn thay đổi phải có thời gian, có phải không? Thời gian trở nên quan trọng hơn người ta tưởng. Ở đây chúng ta không nên nói đến thời gian vật chất cần thiết cho việc thâu thập một kinh nghiệm, mà nên tự hỏi rằng tâm lý có khi nào trở nên đáng kể và tốt đẹp hơn nó đang là, khi đạt đến một trình độ ý thức triệt để. Đây là một giao động của đo lường, của so sánh. Bây gời chúng ta xét đến ý nghĩa của sự thay đổi. Chúng ta đang sống trong sự hỗn loạn, mê mờ, lưỡng lự, và thường chống đối cái này hay o bế cái kia. Chúng ta khoái được khen và sợ bị phạt. Ta muốn được an ổn, nhưng những gì ta làm lại gây nên bất an. Cái này, và cái còn lại, làm xáo trộn cuộc sống thường nhật của chúng ta. Ta không thể lôi thôi hay lơ là với công việc chẳng hạn. Ta phải chính xác, suy nghĩ rõ ràng và hợp lý. Nhưng ta lại không duy trì thái độ này trong phạm vi tâm lý. Ta luôn cần chạy trốn cái đang là, trở nên khác hẳn với cái mà ta tưởng tượng ra, tránh né những nguyên nhân của rối loạn.

Con hiểu điều này, anh ta nói. Quả vậy, con chạy trốn cái đang là. Con chưa bao giờ xem xét một cách cẩn thận và ý tứ cái gì đang xảy ra trong con. Con chỉ tìm cách loại bỏ hoặc tôn vinh cái đang là. Nếu phải chịu đựng một nỗi khổ thật lớn trong tâm, con không bao giờ quan sát nỗi đau đớn ấy thật sâu. Con muốn tức tốc xóa bỏ nỗi khổ ấy để tìm một nguồn an ủi khác. Và luôn luôn có một trận chiến để đạt đến trạng thái không biết đau khổ hay phức tạp là gì. Nhưng càng cố sắp xếp lại trật tự thì dường như con lại càng bị rối loạn hơn và hậu quả là lắm chuyện rắc rối phát sinh theo.

Bạn có nhận thấy rằng khi mà những chính trị gia muốn giải quyết một vấn đề, thì chính là lúc họ tạo ra vô số rắc rối khác không? Và chuyện này cứ tiếp diễn mãi.

Thưa Ngài, có phải Ngài muốn nói là thời gian không phải là yếu tố của sự thay đổi? Con hơi nhận ra điều này, nhưng chưa hiểu rõ lắm. Như vậy theo Ngài thì con bị thúc đẩy bởi sự thay đổi, và động cơ này chính nó lại làm trở ngại sự thay đổi. Quả vậy, động cơ là lòng ham muốn của con, và sự khao khát này thúc ép con trốn chạy nỗi chán chường khó chịu để tầm cầu một trạng thái dễ chịu làm mình sung sướng. Một mục đích hay một nguyên nhân cuối cùng rồi cũng phải phô bày hình trạng của nó về mặt tâm lý. Con hiểu điều này. Con nhận được điều Ngài nói. Con bắt đầu mường tượng ra ẩn ý của sự kiện thay đổi vượt thời gian.

Thế thì ta hãy tự hỏi xem có sự nhận thức nào về cái đang là mà không cần có khái niệm thời gian không. Nói cách khác thì ta có thể nào nhìn, hoặc quan sát cái đang là mà không cần nhắc đến quá khú, đến những kỷ niệm chồng chát, những tên tuổi, những từ ngữ, những hành động không? Ta có thể nào quan sát cảm nghĩ, một phản ứng mà ta gọi là ước muốn chẳng hạn, mà không cần đến sự can thiệp của người tạo tác, của người ôm ấp các kỷ niệm về những sự cố đã qua?

Thời gian không đơn thuần là chuyện mặt trời mọc rồi lặn hôm nay, hôm qua hoặc ngày mai, mà là một chuyện phức tạp và tinh tế hơn nhiều. Để thật sự hiểu được thiên nhiên và chiều sâu của thời gian, ta cần phải thiền quán về trường hợp ngẫu nhiên trong đó thời gian ngừng lại. Ở đây ta không nói đến thời gian hư cấu hay những lý luận dị thường lãng mạn do trí tưởng tượng vẽ vời nên, mà ta muốn tự hỏi xem có bao giờ thời gian trong lãnh vực tâm lý thật sự đọng lại. Đấy mới là vấn đề. Bạn có thể phân tích bản chất của thời gian, nghiên cứu, khám phá xem diễn tiến tâm lý là một sự thật hay một hy vọng mong manh của con người đang tìm cầu một cái gì đem lại an ổn dễ chịu cho mình. Thời gian có bắt nguồn từ trên trời không? Khi ngắm nhìn bầu trời với các hành tinh và vô số những vì sao, bạn có thể hiểu được vũ trụ với một đầu óc lệ thuộc vào thời gian không? Bạn có cần phải có thời gian để nhận thức và hiểu rõ động tác mạnh mẽ của vũ trụ và của con người có được tri giác về sự thật vĩnh cửu không?

Ta có thể nào gợi ý rằng phải luôn luôn quan sát ( chứ không chỉ nghĩ đến) toàn thể các động tác của thời gian, và động tác này không gì khác hơn là động tác của tư tưởng? Thời gian và tư tưởng không phải là hai thứ tách biệt nhau, hai hành vi hay hai động tác khác biệt. Thời gian là tư tưởng và tư tưởng là thời gian. ta cũng có thể hỏi xem khi nào thì tư tưởng, tức là cái hiểu biết, hoàn toàn đứng lại. Cái biết là thời gian, giống như tư tưởng, và ta tự hỏi xem đến khi nào con người mới thôi tích chứa hiểu biết, thôi gom góp thật nhiều thông tin và thôi tiến sâu vào những phức tạp của hiện hữu. Tư tưởng có khi nào dừng lại khi đang tạo nên tinh túy của tâm linh như nỗi sợ hãi, niềm vui, lòng khắc khoải, nỗi cô đơn, cơn thống khổ và cái khái niệm mình khác người? Hành vi tự kỷ này có thể chấm dứt hoàn toàn không? Chúng chỉ chấm dứt khi chết đi. Đây không phải là cái chết vĩnh viễn mà chỉ là sự đình chỉ một nhận thức về tư tưởng và về thời gian.

Suy cho cùng thì biết nghĩa là tích chứa đủ thứ kinh nghiệm trong thời gian, là thâu thập mọi sự cố và dữ kiện; là dồn chứa vào trong đầu, và từ đó tạo nên tinh túy của thời gian. Khi nào thì bạn cần thâu thập, và về mặt tâm lý, không thâu thập có được không? Điều quan trọng không phải là chọn lọc những tri thức hay những kỹ thuật thiết yếu, mà là hiểu rõ bản chất và nguyên nhân vì sao con người thâu thập để từ đó hành động rồi phản ứng. Khi cảm thấy bị xúc phạm hoặc bị tổn thương về mặt tâm lý bởi một lời nói, một cử chỉ hay một hành vi, thì tại sao bạn phải ghi nhận sự tổn thương ấy? Bạn không thể phớt lờ lời nịnh hót hay mắng chửi, để tâm khỏi chất chứa quá nhiều ngõ hầu được thảnh thơi, và chấm dứt thói ngã chấp sao? Cái tự ngã do thời gian và tư tưởng tạo thành? Bạn luôn sợ hãi cái mà mình chưa hề thấy, gặp gỡ hay quen biết. Không ai tạo kinh nghiệm về sự thật cả. Muốn có kinh nghiệm thì phải có một chủ đề. Chủ đề của kinh nghiệm là sản phẩm của thời gian, của sự dồn chứa những kỷ niệm, những hiểu biết, v.v...

Như ta đã từng nói, thời gian cần được hiểu bén nhạy và chăm chú. bạn có thể nào hiện hữu trong đời sống hằng ngày mà không có chút khái niệm nào về thời gian không? Xin lỗi, từ ngữ khái niệm không thích hợp lắm, nhưng hãy nói nội tâm ta có thể nào sống không thời gian? Những đám mây trên trời không ở trong thời gian và tư tưởng.

Thưa Ngài, những gì Ngài nói quả là một thực tại thường nhật. Khi nghe Ngài nói về thời gian và tư tưởng, con cảm thấy những bình luận ấy đơn giản và sáng sủa đến nỗi con có cảm tưởng thời gian quả có ngừng lại trong một hoặc hai giây. Nhưng nếu con quay về với guồng máy của mình với sự chán chường mỏi mệt, thì ngay cả thú vui cũng trở nên nhạt nhẽo. Con sẽ trở lại với sự vận hành cũ rích của mọi sự. Con thấy thật khó mà buông bỏ cuộc đời này để bình thản nhìn thời gian xoay vần. Nhưng con bắt đầu hiểu ( và con tin là không phải chỉ bằng lời nói suông) rằng ta có thể không ghi nhận, nếu con được phép lập lại từ ngữ Ngài đã dùng. Con nhận ra rằng mình giống như một cái dĩa lập trình để là cái này hay là cái nọ. Nhận ra chuyện này rồi gạt nó qua một bên thì quá dễ. Nhưng muốn ngừng suy tư và chấm dứt cái thời gian phức tạp thì đòi hỏi sự chú ý triệt để và quan sát kỹ càng. Nhưng ai là người làm việc này, nếu chính người làm việc đó cũng là sản phẩm của thời gian? Con nắm được một điều. Đúng ra Ngài bảo: hãy nhìn mà không có phản ứng, hãy chú ý đến những chuyện bình thường của đời sống rồi tìm ra trong đó cái khả năng chấm dứt thời gian và tư tưởng. Con xin cám ơn Ngài về buổi nói chuyện lý thú hôm nay.

Thứ năm, 31 tháng 3 năm 1983

Mưa đã rơi suốt cả ngày, mây ở thung lũng thật thấp, che khuất các ngọn đồi và những dãy núi. Sáng hôm nay trời ủ rũ, nhưng những chiếc lá, những nụ hoa vừa nở và những sinh vật nhỏ bé lại thật sung sức. Mùa xuân đã đến nhưng không khí vẫn còn nhúm đầy mây và bóng mát. Mặt đất sau giấc ngủ dài mùa đông vừa thức dậy, vươn vai hồi sức với một vẻ đẹp tuyệt vời. Trời đã mưa hầu như mỗi ngày từ một tháng rưỡi nay; những trận bão và những cơn giông đã phá hủy nhiều ngôi nhà và làm lở đất trên sườn đồi. Khắp dãy đồi đều bị tổn thương rất nặng, có lẽ vùng này luôn phải lãnh chịu số phận oái oăm. Mỗi một mùa đông đều gieo rắc một tai họa khác nhau. Khi thì khô quá mức, khi thì mưa xối xả phá hoại đủ thứ, khi thì dâng những cơn sóng quái ác lên thật cao làm ngập lụt đường sá, như thể không muốn cho mặt đất được tận hưởng vẻ duyên dáng của mùa xuân.

Toàn thể quốc gia là hội trường cho những phát biểu chiến tranh về hạt nhân, người ủng hộ kẻ chống đối. Những chính trị gia bàn chuyện bảo vệ, nhưng có sự bảo vệ nào đâu, hay chỉ là chiến tranh, là sự tiêu diệt hàng triệu con người. Đấy là một tình huống khó khăn, một vấn đề lớn lao mà con người phải đương đầu. Phe này đòi phát triển và bành trướng theo cách của họ, trong khi phe khác lại công kích bằng cách mua bán vũ khí, đặt để những lý thuyết áp bức và xâm chiếm đất đai.

Bây giờ con người tự đặt một câu hỏi mà đáng lẽ họ phải đề ra từ bao nhiêu năm về trước. Suốt cuộc đời, con người luôn chuẩn bị chiến tranh. Sự chuẩn bị cho cuộc chiến này bất hạnh thay lại là khuynh hướng tự nhiên của con người. Sau khi trải qua bao nhiêu thăng trầm, con người tự hỏi bây giờ ta phải làm gì. Trách nhiệm của ta trước vấn đề mà ta luôn phải đương đầu là gì? Đây mới chính là câu hỏi thật sự dành cho nhân loại, chứ không phải suy tính chế tạo những vũ khí tối tân. Bao giờ cũng thế, cứ sau cơn khủng hoảng ta mới tự hỏi phải làm gì. Trước tình trạng như hiện nay, những chính trị gia và quần chúng sẽ quyết định nhân danh niềm tự hào quốc gia hay chủng tộc, nhân danh quê cha đất tổ cùng những khái niệm tương tự.

Câu hỏi được đặt ra quá trễ. Cho dù các phương cách có được tức tốc đưa ra đi nữa, thì vấn đề thực sự của chúng ta là: có thể nào chấm dứt tất cả hiềm khích, chứ không chỉ chấm dứt cuộc chiến tranh này hay tranh chấp nọ, cho dù đấy là chiến tranh hạt nhân hay cổ điển? Ta cũng cần có ý thức để tìm ra nguyên nhân của chiến tranh. Khi chưa tìm ra nguyên nhân để giải quyết, thì chúng ta vẫn còn bị kẹt vào thói cũ là tiếp tục đường lối chiến tranh cổ điển hay hạt nhân, và con người sẽ tiêu diệt lẫn nhau.

Chúng ta hãy họp nhau lại để đặt vấn đề nguyên nhân sâu xa căn bản của mọi cuộc chiến tranh. Ta phải tìm cho ra những nguyên nhân sâu xa căn bản của mọi cuộc chiến tranh. Ta phải tìm cho ra những nguyên nhân căn để chứ không phải những nguyên nhân bịa đặt, sặc mùi lãng mạn, yêu tổ quốc hay gì gì đó. Ta phải hiểu lý do vì sao con người sắp đặt các cuộc tàn sát hợp pháp. Khi ta còn chưa tìm ra câu trả lời thì chiến tranh cứ còn tiếp diễn. Nhưng ta đã không coi trọng vấn đề này, ta không để hết tâm trí vào việc tìm kiếm nguyên nhân. Ngoài cái đang xảy ra bây giờ, cái tranh chấp hiện tiền, nỗi khủng hoảng đương thời, ta không thể nào cùng nhau tìm ra những nguyên nhân thật sự của mọi chiến tranh, đưa chúng ra ánh sáng để giải trừ chúng hay sao? Muốn làm thế ta cần phải tha thiết tìm cho ra sự thật.

Câu hỏi quan trọng là, đâu là nguyên nhân của sự chia rẽ - người Nga, người Mỹ, người Anh, người Pháp, người Đức,v.v... Tại sao phải chia rẽ người với người, giòng giống với giống nòi, văn hóa với văn hóa, lý thuyết với lý thuyết? Tại sao? Tại sao lại có sự chia rẽ? Người ta đã chia đất đai phân biệt xứ sở của anh, xứ sở của tôi, vì sao vậy? Phải chăng vì một thứ mà ta nghĩ là sẽ bảo vệ mình, đem lại an ổn cho mình, tức sự bám víu vào một nhóm riêng biệt, vào một niềm tin, một tín ngưỡng? Nhưng các tôn giáo cũng đã chia rẽ chúng ta, cũng đã khiến con người chống lại nhau, nào là những người Ấn giáo, Hồi giáo, Thiên chúa giáo, Do thái,v.v... Chủ nghĩa quốc gia và lòng yêu nước chỉ là một hình thức biểu dương và tự tôn của hệ thống bộ lạc. Cộng đồng các ngôn ngữ, các khuynh hướng, các hệ thống chính trị và tôn giáo đều hiển lộ tính sở hữu trong tất cả các bộ tộc dù lớn dù nhỏ. Ấy thế mà người ta lại cảm thấy được an ổn, được bảo vệ , được hạnh phúc, được vỗ về. Và để có được niềm an ổn, chỗ nương tựa ấy, con người sẵn sàng giết người khác - những con người cũng như chính họ, đang thèm được bình an, được bảo vệ, được thuộc về một cái gì. Nỗi ao ước mãnh liệt phân chia con người thành đoàn nhóm cùng một màu cờ, cùng một nghi thức tôn giáo v.v... đã gây cho chúng ta cái cảm giác muốn có gốc có nguồn để khỏi trở thành những kẻ không nhà lang thang. Ai cũng muốn tìm kiếm cội nguồn của mình cả.

Chúng ta cũng đã chia thế giới thành những khu vực kinh tế với tất cả những rắc rối của chúng. Công nghiệp nặng có lẽ là một trong những nguyên nhân chính của chiến tranh. Khi công nghiệp và kinh tế liên hệ chặt chẽ đến chính trị, thì chúng chỉ còn có thể duy trì một sinh hoạt riêng biệt hầu bảo tồn sức mạnh của chúng. Hầu hết các quốc gia mạnh hay yếu đều phải làm như thế. Những tiểu quốc được các cường quốc trang bị vũ khí. Việc này được làm âm thầm cho một số quốc gia này và công khai cho một số quốc gia khác. Tất cả những sự khốn cùng, thống khổ và lãng phí khủng khiếp vào vũ khí phải chăng bắt nguồn từ niềm kiêu hãnh, nỗi tham vọng thắng lướt các quốc gia khác?

Đây là phần đất của chúng tôi chứ không phải của các anh, của tôi chứ không phải của nó. Chúng tôi có mặt ở đây để sống và giúp đỡ lẫn nhau chứ không phải để hại nhau. Đây không phải là một tư tưởng lãng mạn, mà là một thực tế. Thế nhưng con người đã phân chia đất đai với hy vọng tự mình tìm thấy bình an hạnh phúc, một niềm vui lâu dài. Bao lâu chưa có sự thay đổi căn bản xóa bỏ các quốc gia, các lý thuyết và các chia rẽ tôn giáo để lập nên mối liên hệ toàn cầu - trước nhất về nội tâm và tâm lý, rồi đến hình thức bên ngoài - thì chúng ta cứ còn tạo ra chiến tranh. Nếu bạn làm người khác đau, nếu bạn giết họ vì sân si hay do sắp đặt gọi là chiến tranh, thì tức là bạn - người đại diện cho nhân loại chứ không phải một cá nhân riêng biệt - đã gây chiến với những người còn lại, và thế là bạn tự hủy hoại mình.

Đây là vấn đề chính, vấn đề nồng cốt mà ta cần hiểu và giải quyết. Bao lâu chúng ta còn chưa dấn mình vào việc xóa bỏ sự phân chia quốc gia, kinh tế và tôn giáo thì ta còn kéo dài cuộc chiến và còn phải chịu trách nhiệm về tất cả các hình thức chiến tranh dù hạt nhân hay cổ điển.

Đây là một câu hỏi thật quan trọng và khẩn cấp: con người, tức là bạn, có thể nào tự mình dẫn dắt sự thay đổi ấy, chứ không được nói là: "Nếu tôi thay đổi thì có gì xảy ra không? Có tí hiệu quả nào không, hay chỉ như một giọt nước rơi vào biển cả? Thay đổi để làm gì?" Đây là một câu hỏi sai lầm, nếu ta được phép nói vậy. Câu hỏi sai vì bạn là người của nhân loại. Bạn là thế gian, không tách khỏi thế gian. Bạn không phải là người Mỹ, người Nga, người Ấn hay người Hồi. Bạn không lệ thuộc vào những nhãn hiệu và ngôn từ ấy, bạn là người của nhân loại vì ý thức và hành động của bạn giống như ý thức và hành động của tất cả mọi người. Có thể bạn nói một ngôn ngữ khác, sống theo một phong tục khác, đấy là nền văn hóa cạn cợt - hình như tất cả các nền văn hóa đều vậy - nhưng ý thức, hành động, đức tin, niềm tin, lý thuyết, mối sợ hãi và cơn khắc khoải, nỗi cô đơn, nỗi buồn và niềm vui của bạn đều giống như của nhân loại. Sự thay đổi của bạn sẽ kích động toàn thể nhân loại.

Trong sự tìm kiếm nguyên nhân chiến tranh, ta cần xem xét sự kiện này. Chiến tranh chỉ có thể được hiểu rõ và được trừ khử một khi chính bạn và tất cả những ai lo lắng về sự sống còn của con người, đều cảm thấy mình hoàn toàn chịu trách nhiệm về sự tàn sát kẻ khác. Cái gì làm bạn thay đổi và ý thức được tình trạng kinh khủng mà ta đã gây ra hiện nay? Cái gì làm bạn gạt qua mọi phân chia tôn giáo, quốc gia hay đạo đức? Cần thêm đau khổ chăng? Nhưng đau khổ đã tiếp diễn từ biết bao nhiêu ngàn năm mà con người có thay đổi chút nào đâu; họ vẫn cứ lệ thuộc vào một truyền thống ấy, với kiểu sống bộ lạc, phân chia tôn giáo thành "Thượng đế của tôi" và "Thượng đế của anh"

Các Thượng đế và những người nhân danh Thượng đế đều là những sáng kiến của tư tưởng; họ không có thật trong đời sống hàng ngày. Phấn lớn các tôn giáo đều tuyên bố là tội lỗi lớn nhất là giết hại con người. Người Ấn giáo và Phật giáo đã nói điều này trước người Thiên chúa giáo rất lâu. Ấy thế mà dù có tin Chúa hay tin vào một đấng cứu rỗi nào, con người vẫn cứ tiếp tục sát sanh. Bạn có thay đổi nếu được thưởng lên thiên đàng hay bị đọa xuống địa ngục không? Điều này cũng đã được ban tặng cho con người. Và cũng đã thất bại. Không có một quyền lực bên ngoài nào, như các bộ luật hay các hệ thống chẳng hạn, ngăn trở được con người tàn sát lẫn nhau. Các cuộc chiến cũng sẽ không được trừ khử bởi những tín ngưỡng tri thức hay lãng mạn. Chúng chỉ chấm dứt khi chính bạn cũng như toàn thể nhân loại nhận ra rằng tất cả các hình thức chia rẽ đều làm nhân cho hiềm khích.Điều này sẽ lan rộng ra hay bị thu hẹp lại, nhưng mối bất hòa và nỗi đau đớn chắc chắn sẽ có mặt. Do đó bạn phải chịu trách nhiệm không những với những đứa con của bạn mà của tất cả nhân loại nữa. Khi mà bạn còn chưa hiểu điều này thật rõ ràng chứ không phải qua ngôn từ, bằng ý tưởng hay bằng nhận thức đơn giản, khi mà bạn không thấm thía điều này vào tận xương tủy, vào lối nhìn vào cuộc đời, vào những hành động của mình, thì bạn vẫn cứ duy trì cuộc tàn sát có tổ chức gọi là chiến tranh. Trước mối nguy cấp này, sự nhận thức quan trọng hơn là câu trả lời.

Thế giới này bệnh hoạn quá và không có một quyền năng nào ở ngoài để giúp đỡ. Chỉ có bạn mà thôi. Chúng ta đã có những nhà lãnh đạo, những chuyên gia, đủ loại viên chức bên ngoài, có cả Chúa nữa: nhưng không có một hiệu quả nào cả; những vị này không ảnh hưởng tí nào đến trạng thái tâm lý của chúng ta. Họ không thể hướng dẫn ta. Không một nhà chức trách hay một bậc thầy nào có thể làm bạn tăng sức mạnh nội tâm, hay ban cho bạn một tâm lý chững chạc hoàn toàn. Khi bạn còn chìm đắm trong mớ rối ren thì nhà của bạn không được gìn giữ đàng hoàng, bạn phải tạo nên một nhà tiên tri từ bên ngoài, nhưng nhà tiên tri này lại luôn làm bạn lạc hướng. Nhà của bạn bừa bãi quá và không có ai trên trái đất hay trên trời có thể sắp xếp nó lại cho ngăn nắp. Khi mà bạn còn chưa hiểu bản chất của rắc rối, bản chất của hiềm khích và chia rẽ, thì chính bản thân bạn lại luôn bị lộn xộn, nghĩa là luôn ở trong chiến tranh.

Điều cần biết là không phải xem quốc gia nào mạnh nhất về vũ khí, mà là thấy rằng con người chống lại con người. Con người ấy đã dựng lên những lý thuyết chống trái nhau. Bao lâu những tư tưởng, lý thuyết ấy còn tồn tại và con người chưa gánh lấy trách nhiệm về người khác, thì không có hòa bình thật sự trên đời.

Thứ hai, 18 tháng 4 năm 1983

Một tiếng đồng hồ nữa mặt trời mới thức dậy để khai trương một ngày mới. Trong màn đêm, cây cối lặng yên đón chờ ánh triêu dương xuất hiện sau những dãy đồi. Hãy cất tiếng cầu nguyện cho rạng đông, thật nhẹ nhàng mà tỏa khắp thế gian. Và ở đây, trong ngôi nhà an tịnh và tách biệt với những cây cam và các loài hoa làm rào chắn này, tất cả đều im lặng một cách tuyệt vời. Chim chưa hót mừng bình minh. Đất còn say ngủ ở đây, một nơi xa hẳn xã hội và mọi ồn náo, thô bạo, tầm thường với những bài diễn văn chính trị.

Thật thong thả, thật khoan thai, ánh triêu dương vươn mình xuất hiện cùng với tiếng kêu của chim cú và cú mèo xóa tan màn đêm yên tịnh. Ở đây có nhiều cú mèo lắm, bạn có thể nghe chúng gọi nhau ơi ới. Rồi các ngọn đồi và cây cối đồng tỉnh giấc. Trong bầu không khí lung linh, những giọt sương lấp lánh trên ngọn lá khi mặt trời leo lên những chóp núi. Những tia nắng đầu tiên vướng vào các cành cây lớn, vào cây cổ thụ, rồi nô đùa ở đấy thật lâu. Và con chim cú bắt đầu rúc lên nhè nhẹ. Văng vẳng tiếng kêu của con công phía bên kia đường, cạnh những cây cam. Ta cũng có thể nghe được vài tiếng kêu ấy ở đây. Và ngày mới bắt đầu thật đẹp, thật tinh khôi, tươi mát, yêu kiều mà không bợn kỷ niệm cũng chẳng nhuốm khát khao.

Ta kinh ngạc xiết bao trước vẻ mỹ miều của những quả cam bóng loáng nổi bật từ tàng lá sum sê, và của những bông hoa rực rỡ. Ánh sáng huy hoàng dường như chỉ dành riêng cho cái góc nhỏ bé này của trái đất. Ta ngỡ ngàng trước con tạo dường như luôn có mặt ở đây - không phải là tác phẩm của một tư tưởng hoạt bát, mà là của một buổi mai mát mẻ, sinh động, trong sáng hơn bao giờ hết. Kìa là những ngọn đồi xanh lơ bao quanh chúng ta. Đây chính là sự khởi đầu của một ngày mới tuyệt vời có một không hai.

Một con sóc xòe đuôi dài run rẩy sợ sệt trong cây tiêu chỉ còn trơ vài cành lá. Giống như cây cổ thụ, cây đã cằn cỗi sau bao năm chống chỏi với giông bão. Vào buổi sáng tươi mươi đầy sức sống bất tận này, cây quên hẳn tuổi tác, quên tuốt chông gai mà đứng vững như một phép lạ. Không một ký ức nào ghé thăm buổi tinh mơ này. Những ngày cũ đã qua đi và ô kìa, có tiếng chim cú từ bên kia thung lũng, ánh nhật quang đã chồm qua ngọn đồi bao trùm khắp mặt đất. Mặt trời cũng không có gì để nhớ. Cây cối lá hoa tắm mình trong nắng cũng không màng đến thời gian. Tất cả đang tận hưởng phép lạ của này mới.

Chúng con muốn có sự tiếp nối, anh ta nói. Sự liên tục là một phần đời sống của chúng con. Đấy là huyết mạch của những thế hệ tiếp theo, của truyền thống, của những thứ mà chúng con đã quá quen và còn giữ kỷ niệm. Chúng con rất cần sự thường còn ấy, không có nó thì chúng con sẽ ra sao? Dường như sự tương tục bén rễ tận xương tủy chúng con. Hiện hữu tức là ở trong thời gian. Cái chết có thể đến, biết bao nhiêu thứ có thể chấm dứt nhưng sự thường còn vẫn tồn tại. Chúng con đi ngược thời gian để tìm cội nguồn, gốc tích của mình. Nếu chúng con để ý tới những thứ này và có được những dấu vết về nguồn gốc của gia đình mình thì chúng con có thể nối tiếp nó hàng nhiều thế kỷ, từ thế hệ này sang thế hệ khác. Các tôn giáo, lý thuyết , quan niệm, giá trị, phán xét, kết luận đều được duy trì và hiện hữu ở những thứ mà chúng con nhớ được. Từ khi con sanh ra cho đến lúc chết đi, sự thường còn vẫn ở bên con với tất cả các kinh nghiệm, các hiểu biết do con người thu thập. Đấy có phải là ảo ảnh không?

Cái gì được phú cho sự thường còn? Cây cổ thụ ngoài 200 năm tuổi kia có được sống còn cho đến khi chết chăng, hay lại bị loài người đốn ngã không biết lúc nào. Trường tồn là cái gì mà con người phải ao ước đến thế? Có phải là tên tuổi, vóc dáng, trương mục trong ngân hàng, kỷ niệm... hay không? Trí nhớ mà được dai dẳng là do luôn nghĩ đến cái gì đã xảy ra. Toàn thể tâm linh chính là trí nhớ chứ có là gì khác đâu. Người ta gán rất nhiều thứ vào tâm linh: nào là phẩm chất, nào là đức tính, nào là những hành động ngu xuẩn lẫn những hành vi thông thái trong thế giới nội tâm cũng như thế giới bên ngoài. Và nếu quan sát kỹ sự liên tục không một chút thành kiến lẫn kết luận thì ta sẽ nhận thức được cái tiếp diễn trong tất cả sự hiện hữu của ta, trong chiều rộng của các kỷ niệm, của các sự cố đã qua và đấy chính là cái mà chúng ta bám víu vào một cách vô vọng.

Con sóc đã trở về. Nó đã đi đâu suốt mấy tiếng đồng hồ rồi vừa quay lại vắt vẻo trên cành cây nhâm nhi cái gì đó. Nó quan sát, nghe ngóng, xiết bao nhanh nhẹn, nhí nhảnh, tỉnh thức, cử động liên hồi. Nó đi tới đi lui mà không báo cho bạn biết là đi đâu và khi nào mới về. Mặt trời trên cao tỏa thật nhiều sức nóng, con chim cú và những con chim đã bay đi. Vài con bồ câu bay thành đàn từ chỗ này sang chỗ khác. Chúng vỗ cánh rầm rộ trong không gian. Ở đây cũng có một con chồn nhưng đã lâu lắm rồi ta không trông thấy nó. Chắc nó đã ra đi vĩnh viễn vì nơi đây đông người quá. Ta cũng thấy rất nhiều loài gặm nhắm, nhưng con người ở đây ác lắm trong khi con sóc này lại bé nhỏ nhút nhát và bất thường như chú én kia.

Ngoài việc tiềm ẩn trong trí nhớ thì sự liên tục có bao giờ xuất hiện trong con người, trong tâm trí của họ, trong một địa điểm, trong một lãnh vực lớn hay nhỏ, nơi mà trí nhớ vắng mặt hay chưa từng ghé qua không? Ta cần phải quan sát tất cả những thứ này, phải tiến tới một cách vô tư, hợp lý, phải thấy được mọi phức tạp và khúc quanh của trí nhớ cùng với tiếp diễn của nó tức là sự hiểu biết. Cái biết luôn ở trong quá khứ, và là quá khứ. Quá khứ là một trí nhớ góp nhặt khổng lồ, tức là truyền thống. khi ta đã quan sát tỉ mỉ và vô tư tất cả những thứ đó xong, thì câu hỏi đương nhiên phải là thế này: có hiện hữu chăng một vùng nào không phải là kết quả của trí nhớ và của diễn tiến của sự trường cửu trong tâm trí, trong tâm khảm của khúc quanh hay trong bản chất và kết cấu nội tâm của con người, chứ không phải ở những hoạt động bên ngoài?

Những ngọn đồi và cây cối, những cánh đồng và khu rừng sẽ tồn tại lâu như trái đất nếu con người không phá hoại chúng do nhẫn tâm hay vì chán nản. Con sông và ngọn suối khởi nguồn của nó đều có một sự liên tục, nhưng không bao giờ chúng ta tự hỏi xem những ngọn đồi và bên kia những dãy đồi có sự liên tục nào không.

Nếu không có sự thường còn thì có cái gì? không có gì cả. Chúng ta đã từng sợ mình không là gì cả. Không là gì có nghĩa là không có một vật gì hiện hữu. Không có một thứ gì được tư tưởng nhóm họp lại, không có cái gì có thể được trí nhớ và kỷ niệm tái tạo, không có vật gì có thể được diễn tả bằng ngôn từ rồi tự đo lường. Chắc chắn là phải có một lãnh vực nơi đó quá khứ không ruồng bỏ cái bóng của mình, nơi mà thời gian, quá khứ, tương lai hay hiện tại không có ý nghĩa gì hết. Chúng ta đã luôn luôn cố gắng đo lường bằng ngôn từ cái mà chúng ta không biết. Chúng ta cố gắng hiểu cái chúng ta không biết bằng cách khoác lên nó một lớp ngôn từ, biến nó thành một tiếng động liên tục. Và thế là ta chứa đầy tâm trí mình, một tâm trí vốn đầy ắp những sự cố đã qua, những kinh nghiệm và hiểu biết. Chúng ta tưởng là sự hiểu biết có tâm lý rất quan trọng nhưng ta đã hoàn toàn sai. Ta không thể lớn mạnh lên bằng hiểu biết; sự hiểu biết cần phải chấm dứt để cái mới có thể xuất hiện. Mới là một ngôn từ đại diện cho cái gì chưa từng có trước đây. Và lãnh vực này chỉ được thông hiểu hoặc nắm bắt bằng những từ ngữ hay những biểu hiện: nó vượt qua tất cả những kỷ niệm.

Thứ ba, 19 tháng 4 năm 1983

Trời mưa dầm dề suốt 3 tháng mùa đông năm nay. Xứ California này phải chịu một khí hậu khá khắc nghiệt. Đất có khi phải úng nước, khi thì lại khô cằn. Giông tố thường xuyên hoành hành nên mặt trời chỉ lóe lên được vài hôm rồi tắt lịm. Hôm qua trời mưa tầm tã suốt cả ngày nên sáng nay mây xuống thật thấp, thời tiết thật ảm đạm với cây trơ lá, đất ướt sũng. Cây cối và cổ thụ tuyệt vời này quả rất cần mặt trời ghé thăm.

Sáng nay, khi ta đang ngắm những đám mây che phủ núi đồi từ chóp đỉnh đến tận cùng thung lũng thì một câu hỏi chợt nảy lên: Nghiêm túc là gì? Một đầu óc thật thanh thản và thật kỷ luật có nghĩa là gì? Chúng ta có bao giờ nghiêm túc chưa? Hay chúng ta luôn sống trong một thế giới phù phiếm, đi từ đây đến kia, đánh nhau, cãi nhau dữ dội về những chuyện không đáng. Một tâm trí thật tỉnh táo không bị giới hạn bởi tư tưởng, kỷ niệm, hồi ức... thì sẽ ra sao? Ai là người thoát được những băn khoăn về cuộc đời, về cơn đau, về mối khắc khoải và về nỗi thống khổ triền miên? Có hiện hữu chăng một tâm trí hoàn toàn tự do, không bị méo mó bởi những ảnh hưởng, kinh nghiệm và hiểu biết chất chồng?

Hiểu biết là thời gian: học hỏi cần thời gian. Muốn học đánh violon, bạn cần phải kiên nhẫn tối đa để trải qua những tháng tập luyện, những năm chuyên cần. Thâu thập một hiểu biết, trở nên một lực sĩ, chế tạo một bộ máy tốt hay bay đến cung trăng đều cần có thời gian. Nhưng trong các lãnh vực tâm lý, nguồn gốc con người, những bất thường, phức tạp của hành động và phản ứng của mình, niềm hy vọng, sự thất bại, nỗi buồn và niềm vui, ta có rút tỉa được bài học nào không? Như đã nói ở trên, ta cần có thì giờ để học hỏi rồi từ đấy làm việc trong phạm vi mà thể xác ta hiện hữu. Ta có thể nào lại sử dụng cũng một tôn chỉ ấy, một diễn tiến của thời gian ấy trong thế giới tâm linh? Ở đây cũng vậy, ta tự nhủ rằng cần phải học những gì xảy đến trong thâm tâm, đại để như phản ứng, hành vi, hưng phấn, thất vọng, tư duy; ngay cả những thứ này cũng đòi phải có thời gian để học hỏi.

Ta có thể nghiên cứu cái bị giới hạn chứ không thể tìm hiểu sự giới hạn. Và thế là chúng ta cố gắng nghiên cứu toàn bộ tâm lý, bảo rằng điều này cần có thời gian. Nhưng trong phạm vi này thời gian có thể là một ảo ảnh, một kẻ thù. Tư tưởng tạo ra ảo ảnh, và ảo ảnh này tăng trưởng, lớn lên và lan rộng. Có lẽ ảo ảnh của tất cả các hoạt động tôn giáo khi xưa đã bắt đầu thật đơn giản, nhưng đến bây giờ ảo ảnh ấy đã bành trướng với uy quyền to lớn, với sở hữu, với tích chứa liên miên các tác phẩm nghệ thuật, các sở hữu... Tất cả những thứ ấy là sự tăng trưởng, phát huy và đào luyện ảo ảnh đã được bành trướng từ lâu. Và tâm lý là nội dung của toàn bộ ý thức, là trí nhớ về cái gì đã qua và đã chết. Ta gán vào trí nhớ một tầm quan trọng lớn lao đến thế ư! Tâm lý là trí nhớ. Truyền thống thật ra chỉ là quá khứ. Ta bám vào nó một cách vô vọng, tìm cách biết nó qua mọi khía cạnh, nghĩ rằng cái học này cần phải có thời gian, như cái học của các phạm vi khác.

Ta tự hỏi xem có bao giờ chúng ta thắc mắc là thời gian có thể dừng lại - thời gian để trở thành, thời gian để hoàn tất. Dù thế nào đi nữa thì ta có rút tỉa được gì trong vấn đề này không? Ta có thấy được toàn bộ diễn tiến của thế giới hư ảo, một trí nhớ tưởng như có thật cũng có lúc biến mất không? Nếu thời gian có thể dừng lại thì mối liên lạc giữa cái vượt thời gian và tất cả những hoạt động vật lý của tâm trí như trí nhớ, hiểu biết, kỷ niệm và kinh nghiệm là gì? Có sự liên lạc nào giữa hai lãnh vực ấy không? Như ta đã từng nói, hiểu biết và tư tưởng đều bị giới hạn. Cái bị giới hạn không thể liên lạc được với sự giới hạn. Tuy nhiên, sự giới hạn lại liên lạc được với cái bị giới hạn, và sự liên lạc này luôn luôn bất toàn, hẹp hòi và phân đoạn.

Nếu có đầu óc tính toán, ta có thể nhẩm tính lợi ích của tất cả những thứ này, lợi ích của sự giới hạn, nó hữu dụng cho con người như thế nào. Khen thưởng là yếu tố cần thiết trong đời sống. Ta sống dựa vào thưởng và phạt, hệt như những con chó được thưởng khi biết vâng lời. Ta hơi giống chúng vì muốn được khen thưởng khi đã làm đúng và biết tuân theo mệnh lệnh. Sự đòi hỏi như thế phát xuất từ một tâm trí bị giới hạn. Tâm trí là trung tâm của tư tưởng, cái luôn luôn bị giới hạn trong mọi trường hợp. Tâm trí có thể bịa ra nỗi phi thường, sự lý luận, cái vô tận, nhưng sáng kiến của nó luôn luôn hẹp hòi. Đấy là lý do vì sao ta phải được hoàn toàn tự do trong công việc và nghề nghiệp ở trên đời, giống như hành vi tự kỷ, để sự vô hạn được tung hoành.

Ta không thể dùng ngôn ngữ để đo lường cái vô tận, ấy vậy mà ta lại cứ dùng ngôn từ để bao bọc nó, cho dù biểu tượng không diễn tả được vóc dáng đúng như nó là. Rồi ta lại tôn thờ biểu tượng ấy, cho nên ta cứ phải sống trong điều kiện hẹp hòi.

Vì mây cứ lơ lửng trên cành cây và chim lại ngưng hót e sợ một cơn giông sắp tới nên không khí sáng hôm nay đượm vẻ nghiêm trọng, vấn đề hiện hữu vẹn toàn, thần thánh, sinh hoạt loài người lại được đặt ra. Kiếp sống con người có là bao, trong suốt khoảnh thời gian ngắn ngủi này ta có thâu thập được gì trong lãnh vực tâm linh, hành động của trí óc hay chỉ có thể quan sát nó mà thôi. Quan sát không suy tư, không hạn định thời gian, không màng đến quá khứ, không có người quan sát vốn là cơ bản của quá khứ. Chỉ nhìn thôi. Nhìn mây tụ lại thành hình này rồi nhóm sang khối khác, nhìn cây, nhìn chim. Những thứ đó góp phần tạo nên đời sống. Khi nhìn chăm chú không ngừng nghỉ thì ta không có gì để học cả. Chỉ có khoảng không bao la, cái im lặng và trống rỗng, sức sống mãnh liệt.

Thứ tư, 20 tháng 4 năm 1983

Trên đầu mỗi ngọn lá to hay nhỏ vừa được mưa gội sạch đều có một giọt nước lung linh dưới nắng mai, một viên ngọc tuyệt vời mà làn gió thoảng không làm sao thổi đi được. Sáng hôm ấy trời thật êm, thật vui, thật an lành với bầu không khí đầy ân sủng. Hãy ngắm nhìn cái ánh sáng long lanh lơ lửng trên đầu ngọn lá tươi mươi, trái đất mới đẹp làm sao mặc dù những sợi dây điện treo trên những cây cột trông thật gớm ghiếc. Dù bị quấy nhiễu bởi mọi tiếng ồn, mặt đất vẫn màu mỡ, vững vàng, chắc chắn. Đất vẫn huy hoàng dù có lúc bị lay chuyển bởi những trận động đất quái ác. Ta chỉ có thể thưởng thức được mặt đất nếu ta thật sự tiếp xúc với nó, làm việc với nó, sờ tay vào bụi trên nền, nhặt lên những viên sỏi hay nhấc bổng những tảng đá, như thế ta mới có thể khám phá được cái cảm giác tương quan lạ lùng với mặt đất, hoa lá, cây cối, cỏ rậm , hàng rào.

Sáng hôm nay vạn vật đều hân hoan thức dậy, bầu trời xanh ngắt khi ánh triêu dương vươn qua những rặng đồi và tỏa sáng khắp nơi. Ta ngắm nhìn con sáo làm trò trên sợi dây; nó nhảy thật cao, tung mình thật hãi hùng rồi may thay lại rơi xuống đúng vào vị trí cũ. Nó nghịch ngợm phóng lên thật cao rồi uốn thành những vòng tròn rơi xuống, bật lên những tiếng reo vui lanh lảnh trước cuộc đời. Khi ta nhìn nó thì chỉ có nó hiện hữu mà thôi chứ không có ta là người quan sát. Chỉ có chú chim màu xám trắng với cái đuôi dài. Ta quan sát mà không nghĩ ngợi gì cả, ta chỉ nhìn những trò chơi của con chim đang nô đùa.

Ta không bao giờ nhìn cái gì thật lâu cả. Khi ta kiên nhẫn quan sát mà không biết mình đang quan sát những con chim, những giọt nước trên những chiếc lá đong đưa, những con ong, những nụ hoa, đội quân kiến dài lê thê thì lúc ấy thời gian ngừng lại, thời gian chấm dứt. Ta không phí thì giờ để ngắm nhìn hay kiên nhẫn. Ta học được rất nhiều nhờ quan sát: nhờ nhìn cách đi đứng, lối nói chuyện, điệu bộ của người khác mà ta biết được họ có hãnh diện hay lơ là về thân thể của mình không, hay lơ đễnh hoặc chai lỳ.

Một con diều hâu ở tuốt trên trời cao lượn thành những vòng lớn mà không hề vỗ cánh, rồi mất hút sau những rặng đồi theo làn gió. Hãy quan sát, hãy học hỏi: học hỏi cần có thời gian, nhưng quan sát không chiếm chút thì giờ chút nào của bạn đâu. Bạn cũng có thể lắng nghe không chút gián đoạn, không một phản ứng, không tí thành kiến nào: hãy nghe tiếng sấm trên trời, cái tiếng sấm nổ vang trong những dãy đồi. Bạn có hoàn toàn lắng nghe đâu, mà thường để tâm sang chuyện khác. Nhìn hay nghe là một nghệ thuật - hãy nhìn, hãy nghe với cả tấm lòng, đừng khởi lên một chút xíu nào cái cảm giác ta đang nghe hay ta đang nhìn. Chắc chắn là ta học được nhiều điều qua mắt thấy tai nghe hơn là đọc sách. Sách vở tuy rất quan trọng, nhưng ta dễ nắm được ý nghĩa hơn nhờ quan sát và lắng nghe. Vì nói cho cùng thì trí tuệ là trung tâm của tất cả những hành động, tư tưởng, ký ức. Nhưng nếu bạn hoàn toàn tỉnh giấc thì bạn mới có thể thật sự quan sát, nghe ngóng, học hỏi, nhờ thế không những biết mình nên hành động như thế nào, mà bạn lại còn hiểu được ý nghĩa của sự học hỏi, vì đấy chính là điều kiện tất yếu khiến lòng tốt được thăng hoa.

Khi đã quan sát và lắng nghe thật đơn thuần và sáng suốt, thì bạn khởi lên một nhận thức: bạn cảm được màu sắc của những cánh hoa đỏ, vàng, trắng, những chiếc lá mới, những cuống hoa óng mượt, mong manh, bạn nhận ra bầu trời, mặt đất và những con người đi ngang qua nhà bạn. Họ vừa đi vừa nói huyên thuyên trên suốt con đường dài này mà không hề ghé mắt đến cây cối, hoa lá, bầu trời với những dãy đồi. Họ còn không ý thức được cái gì đang xảy ra quanh mình nữa là. Họ bàn rất nhiều về môi trường, về những điều cần thiết để bảo vệ thiên nhiên, nhưng lại không ý thức được vẻ đẹp và sự tĩnh mặc của núi đồi, hay nét uy phong của cây cổ thụ. Họ cũng không biết được mình đang nghĩ gì, đang làm gì, đang đi ra sao hay đang ăn mặc như thế nào. Điều này chứng tỏ họ rất tự tôn trong nhận xét của mình, trong việc nhận thức các sự kiện, trong khi chính mình lại không tỉnh thức.

Khi tỉnh thức bạn sẽ biết mình nên làm điều này đừng làm điều kia, nên thích cái này chê cái nọ. Bạn thấu suốt tận đáy lòng mối thành kiến, nỗi sợ hãi, cơn khắc khoải, niềm vui, cùng các lạc thú của mình; trong tất cả những cảm nghĩ ấy bạn đã từng đắn đo và cho rằng chính sự cân nhắc đã đem tự do đến cho bạn. Bạn thích cái tự do lựa chọn ấy, và cho là phải có tự do mới lựa chọn được - hay đúng hơn do cân nhắc bạn cảm thấy mình được thoải mái - nhưng khi nhận ra mọi việc thật rõ ràng thì bạn không còn cần phải chọn lựa nữa.

Và thế là bạn tỉnh thức mà không lựa chọn, một nhận thức không có ưa ghét xen vào. Cái nhận thức hoàn toàn đơn giản, thuần tịnh và không cân nhắc ấy đưa đến một yếu tố khác: sự chú ý. Từ ngữ chú ý có nghĩa là nắm bắt và duy trì, nhưng vẫn còn bị giới hạn trong lãnh vực tư duy. Sự quan sát, sự tỉnh thức và sự chú ý tùy thuộc vào trí óc bị giới hạn và bị ảnh hưởng bởi những thói quen của biết bao thế hệ đã qua, những cảm tưởng, những truyền thống, tất cả những cảm nghĩ đúng sai của con người. Do đó, tất cả các hành động xuất phát từ sự chú ý ấy đều bị hạn hẹp, và cái gì hạn hẹp đương nhiên phải đưa đến hỗn độn. Nếu bạn chỉ nghĩ đến mình suốt từ sáng đến chiều - nào là lo âu, ham muốn, khát khao và thực hiện - thì sự tự tôn quá ích kỷ này chỉ là nguyên nhân của mối bất hòa trong sự tương quan với người khác vốn cũng hẹp hòi; và đấy là nguyên nhân của chia rẽ, căng thẳng và rối loạn trong mọi khía cạnh, khối bạo động âm ỉ của con người.

Khi hoàn toàn chú tâm không chút đắn đo đến tất cả những sự cố ấy thì bạn có được cái nhìn hướng nội, gọi là nội quán. Nội quán không là hoạt động của kỷ niệm, một tiếp nối của trí nhớ, mà là một tia chớp của ánh sáng. Trong ánh sáng tuyệt đối ta thấy rõ tất cả những rắc rối, những ảnh hưởng, những tương quan. Như vậy nội quán là hành động, một hành động tuyệt vời không bợn hối hận cũng không tiếc quá khứ, không mặc cảm tự ti cũng không trốn tránh. Chỉ thuần là nội quán trong sáng - một tri giác không nhuốm hoài nghi.

Đa số chúng ta thường bắt đầu bằng quả quyết, nhưng càng ngày thì sự chắc chắn càng trở nên bấp bênh, rồi ta sẽ chết trong hoang mang. Nhưng nếu ta bắt đầu bằng mập mờ, hoài nghi, đặt lại vấn đề, thắc mắc và lòng ham muốn tìm hiểu thật mãnh liệt, nếu ta thật sự nghi ngờ hạnh kiểm của con người, những lễ nghi tôn giáo với hình ảnh và biểu tượng của họ thì mối nghi ấy sẽ biến thành xác thực. Nếu bạn chỉ trầm tư về sự bạo động chẳng hạn thì chính nội quán này sẽ tẩy trừ mọi bạo lực. Nội quán không lệ thuộc vào trí óc, nếu ta có thể diễn tả như thế. Nội quán không là thời gian, không là kỷ niệm hay hiểu biết. Như vậy nội quán và hoạt động xuất phát từ đấy biến đổi các tế bào não bộ. Nội quán quả là hoàn hảo và từ sự toàn vẹn này, một hành động hiển nhiên, lành mạnh và hợp lý có thể xảy ra.

Tất cả những hành vi từ quán sát và lắng nghe cho đến nội quán thật ra chỉ là một hành động duy nhất; các sự kiện không thể xảy ra từng giai đoạn một, mà nhanh như tên bắn. Chính hành động này điều khiển trí óc chứ không phải nỗ lực của tư duy, một ý muốn do sự cần thiết thúc đẩy. Tất cả những thứ này liên quan đến thời gian và sự phó mặc thời gian. Người ta hay bị thời gian và sự vất bỏ thời gian chi phối. Do đó, chỉ khi nào bạn bặt dứt được khái niệm về tư tưởng và thời gian thì bạn mới có được nội quán sâu sắc. Khi ấy trí tuệ bừng sáng lên, và đấy chính là lúc bạn làm chủ hoàn toàn được tâm trí.

Thứ năm, 21 tháng 4 năm 1983

Tít trên những ngọn đồi, gần những cây tùng to lớn thanh cao, có vài túp lều rải rác. Một số những cây ấy đã có mặt từ thời cổ đại Ai-cập, hình như từ đế quốc Ramsès II. Những cổ thụ này tuyệt vời làm sao. Cái thân hồng hào của chúng chói sáng dưới ánh bình minh. Đấy không phải là những cây ăn trái; chúng còn giữ được lớp vỏ ngoài qua bao ánh lửa của người da đỏ với những dấu chân mờ lưu vết. Chúng vĩ đại thật nếu ta ngồi im lặng tựa lưng vào thân cây khổng lồ ấy, khi tia nắng ban mai soi sáng ngọn cây, thì những chú sóc gần đấy sẽ mon men đến gần. Những anh chàng này tò mò lắm, hệt như những chú chim sẻ tàu xanh biếc lúc nào cũng sẵn sàng gây sự, chúng hỏi xem bạn đang làm gì đó, bạn có biết là mình đang làm rộn chúng không, bạn phải rời nơi đây nhanh lên. Nhưng nếu ta cứ tỉnh bơ an tọa trước mọi dò xét của chúng mà ngắm nhìn vẻ huy hoàng của ánh nắng đang vuốt ve ngọn lá trong không gian tĩnh mịch, thì chúng sẽ để ta yên và chấp nhận ta như đã từng chấp nhận đồng loại sóc của mình.

Lúc ấy không phải là thời gian nghỉ hè nên các túp lều vắng tanh và sự tĩnh mịch của màn đêm trở nên khá lạ lùng. Thỉnh thoảng các chú gấu mò tới và ta nghe tiếng thình thịch của thân hình nặng nề của chúng va vào bức tường thành. Ta ngỡ mình đang ở một nơi hoang dã, nơi mà văn minh loài người chưa xâm nhập tiêu hủy. Để đến đây, ta phải vượt qua nhiều rặng núi càng lúc càng cao, đến khu rừng cù tùng xen lẫn những thác nước đổ tràn xuống các triền núi. Không khí thanh tịnh làm tăng thêm vẻ đẹp trong nét hùng vĩ của cây cối với những gốc rễ đắm chìm vào quá khứ xa thăm thẳm, bình an, trang nghiêm và hùng dũng, và mãi mãi duy trì sự bất động tuyệt đối trước những xôn xao của cuộc đời. Và trong cái túp lều được vây quanh bới các cây cù tùng cổ xưa này, chúng ta độc cư ngày này sang ngày khác, quan sát mọi thứ trong suốt các cuộc du hành trên những con đường vắng người. Đứng ở trên đây, ta nhận được sự rộn rịp của những chiếc phi cơ bay lượn trong ánh nắng cũng như của những chiếc xe hơi nối đuôi nhau như những con trùng. Nhưng ngay chỗ ta đứng lại không có con trùng nào cả, mà chỉ là từng đàn kiến đỏ thong dong bò lên chân ta không chút e dè.

Các chú sóc đến kiếm ăn. Một chú đến đây mỗi sáng: nó phóng qua thành cửa sổ, nhẩy lên bàn, dựng chùm đuôi cong sát đến đầu, rồi rút từ một cái túi lớn, từng hạt đậu phọng bất kể đã bóc vỏ hay chưa, nhét vào miệng cho đến căng phồng cả hai bên má. Thu góp xong, nó phóng qua thành cửa sổ, băng qua mái hiên rồi chui vào một hốc cây đã chết làm tổ ấm của mình. Trò này kéo dài có khi một tiếng đồng hồ hoặc hơn. Nó đã được thuần hóa và khi ta vuốt bộ lông mượt mà của nó, nó ngạc nhiên ngước mắt nhìn ta một cách thân thiện. Nó biết mình sẽ không bị tổn thương, không bị ai xâm hại. Một hôm trang bị đầy đủ lương thực xong, khi trở ra, thấy các cửa sổ đã đóng lại, nó hiểu ngay mình đã bị nhốt. Nó đến gần bàn, nhẩy lên và nhìn ta trách móc. Ai lại nỡ bắt giữ một sinh vật bé nhỏ đáng yêu này nhỉ? Ta bèn mở cửa ra, con vật vội nhanh nhẹn nhẩy từ trên bàn xuống, phóng qua cửa sổ để trở về tổ ấm của mình rồi lập tức quay lại đòi thêm một khẩu phần nữa. Biến cố này thắt chặt tình thân giữa chúng ta. Khi tổ ấm đã đầy đậu phọng dành cho mùa đông, nó có thể chạy nhảy thoải mái trên các cành cây, đuổi theo những con sóc khác, nhưng không quên để mắt đến gốc cây yêu dấu của mình. Thỉnh thoảng buổi chiều nó ghé qua, ngồi lên thành cửa sổ kể chuyện huyên thuyên về những gì đã xảy ra trong ngày, rồi, khi màn đêm buông xuống, nó phóng về tổ sau khi chúc ta ngủ ngon. Sáng sớm hôm sau nó đã đứng đấy gọi ta qua khung cửa kiếng, và ngày mới có thể bắt đầu. Các con vật khác của khu rừng này, dù một sinh vật bé nhỏ, đều làm như thế - gom góp thực phẩm, đuổi bắt các con khác vì cáu giận hay chỉ để nua đùa. Những con lớn hơn như nai chẳng hạn, lại tò mò nhìn ta. Một hôm, ở khúc quanh một con đường sỏi đá, ta gặp một con gấu cái béo phì với 4 đứa con mủm mỉm như những con mèo to. Gấu mẹ vội ra lệnh cho cả 4 gấu con nhanh chóng vọt lên trốn trên cây, rồi quay lại nhìn ta. Ta tò mò hơn là sợ hãi, và hai bên nhìn nhau đến hai ba giây đồng hồ hay hơn nữa. Ta bèn quay về con đường cũ. Về đến túp lều ta mới nhận ra rằng mình vừa thoát một pha nguy hiểm.

Cuộc đời là một tiến trình không ngừng trở thành chấm dứt. Cách đây không lâu, lãnh thổ rộng lớn này vẫn còn vẻ thiên nhiên tuyệt đối: chưa hề có phát triển kỹ thuật ở mức độ cao, cũng chưa bị sự thô tục lây lan như bây giờ. ngồi trên những bậc tam cấp ở cửa lều, ta có thể ngắm nhìn hoạt động náo nhiệt của các sinh vật, nào là kiến, thỏ, nai, gấu, sóc, và cả cây cối nữa.

Sự sống là hoạt động, là những lá bài, là những hành động liên tục không ngừng cho đến khi nhắm mắt xuôi tay. Hành động phát xuất từ ham muốn bị bóp méo, bị giới hạn, và dù bạn làm như thế nào đi nữa, sự giới hạn của nó thường tạo nên đấu tranh liên tục. Tất cả những thứ bị giới hạn bởi chính bản chất của mình, đều đưa đến rắc rối khủng hoảng. Sự giới hạn ấy được ví như người chỉ nghĩ đến mình, đến những vấn đề của mình, những kinh nghiệm của mình, những niềm vui và thỏa mãn của mình, những công việc của mình - hoàn toàn ích kỷ. Hoạt động của con người ấy đương nhiên rất giới hạn. Người ta không bao giờ nhận thức được tính hạn cuộc bao hàm trong thói vị kỷ ấy. Họ xem việc đeo đuổi thành công, tầm cầu khoái lạc, cũng như việc chứng đắc nội tâm, nôn nóng muốn trở thành một cái gì ... chính là sự biểu lộ cá tính, anh hoa phát tiết, và được đánh giá cao. Nhưng tất cả hoạt động kiểu ấy chỉ là hạn cuộc, xấu xí, và những hành động kế tục để theo bất cứ một hướng nào cũng đều nhất định đưa đến sự phân hóa như ta đã thấy trên thế giới. Sự thèm khát là rất mãnh liệt; nó thường đồng hóa với cái gì thanh tao hơn, thế nhưng vẫn cứ là thèm muốn. Tất cả các hành động phát xuất từ thèm muốn cho dù có được gán là cao thượng hay thấp hèn đi chăng nữa đều bị gò bó, biến chất.

Con chim sẻ tàu đã quay về. Sau bữa điểm tâm, nó làm rộn lên để được chú ý. Ta bèn vứt cho nó vài hạt đậu phọng xuống đất, nó nhặt lên, ngậm vào miệng, đem đến một cành cây rồi tức tốc quay lại xin thêm. Cứ như thế mỗi ngày, dần dần nó đã được thuần hóa. Nó tiến đến thật gần, long lanh đôi mắt, dựng đuôi lên, ôi cái đuôi xanh biếc, sống động và tươi sáng khôn tả. Rồi nó la mấy con chim kia, không muốn cho kẻ lạ xen vào nơi nó đã xem là lãnh thổ của mình. Nhưng lúc nào mà chẳng có kẻ lạ. Những con chim khác chẳng mấy chốc đã đến nơi nhâm nhi nho khô và đậu phọng. Đây chính là các sinh hoạt của đời sống.

Vầng dương đã lên tít trên trời cao và những bóng mát bây giờ còn thưa sẽ trải dài ra lúc tối trời như những tượng điêu khắc mờ mờ tỏ tỏ.

Có hành động nào không phát sinh từ ham muốn không? Nếu ta tự đặt một câu hỏi như thế và thỉnh thoảng ta làm thế thì ta có thể, không vì một mục đích nào, tìm ra một hành động phát sinh từ trí thông minh. Làm việc do ham muốn thúc đẩy thì không thông minh chút nào, trái lại còn đưa đến vô số vấn đề. Có chăng một hành động do trí thông minh? Ta phải luôn luôn hoài nghi về phương diện này; nghi là một yếu tố đặc biệt làm trong sáng trí óc, trái tim. Nghi ngờ dè dặt có năng lực thanh lọc, giải thoát. Những tôn giáo phương đông ca tụng hoài nghi và tra tầm, xem như những phương tiện chân chính trong sự tìm kiếm chân lý, trong khi truyền thống tôn giáo phương tây lại xem hoài nghi là ác quỷ. Nhưng trong tự do, trong một hành động không phát xuất từ thèm khát thì tia sáng của hoài nghi lại cần thiết. Khi ta hiểu thật sự chứ không phải hiểu trên lý thuyết cũng không phải hiểu trên ngôn từ rằng hành động phát sinh từ ham muốn bị uốn cong và bóp méo, thì chính sự nhận thức này hàm chứa mầm mống của trí tuệ đưa đến một hành động hoàn toàn khác. Điều này có nghĩa là nhận chân được cái sai như thế nào, phân biệt cái thật trong cái sai và thấy được chân lý. Một nhận thức như thế tượng trưng giá trị của trí tuệ vốn không phải là của bạn cũng không phải là của tôi, và trí tuệ ấy hành động. Hành động ấy không biến dạng, không hối tiếc, không để lại bất cứ một dấu vết nào trên dòng thời gian. Trí tuệ ấy không thể hiện diện nơi nào vắng bóng từ bi, nơi nào thiếu tình yêu. Và từ bi cũng chỉ nẩy mầm khi những hành động của tư tưởng được củng cố trong một lý tưởng nào đó, một niềm tin, khi những hành động ấy gắn liền vào một biểu tượng hay một con người. Từ bi chỉ được cảm nhận trong tự do. Và nơi mà ngọn lửa ấy hiện hữu chính là ngọn lửa của hoạt động trí tuệ.

Thứ sáu, 22 tháng 4 năm 1984

Ta đang ở khoảng 450 mét độ cao, nơi ngôi nhà dựa lưng vào dãy đồi được bao quanh bởi vườn cam và lê tàu. Điểm cao nhất vùng đạt đến 2250 mét. Ta có thể gọi tuyệt đỉnh này là núi; tên nó là Topa Topa. Khi xưa người Thượng sống ở đây. Khi ấy chắc họ trông lạ lắm, một giống nòi dễ thương. Có thể họ cũng dữ dằn, nhưng những kẻ tiêu diệt họ lại còn dã man hơn.

Ở đây, sau một ngày mưa, vạn vật mệt mỏi chờ đợi một cơn giông khác, trong khi thế giới loài hoa và những bụi gai đang tận hưởng một ban mai an lành; kìa, những ngọn lá lấp lánh như đang được gọt dũa. Ô! đằng kia có một bụi hồng đỏ chói; chúng tuyệt làm sao với vẻ đẹp thắm thiết, với mùi hương lan tỏa, với nét bất di bất dịch! Ta đã mượn chiếc xe hơi tuy cũ nhưng khéo được giữ gìn, bóng loáng, êm như ru, đi trên con đường nhỏ bằng phẳng xuyên qua làng, ngang qua những căn nhà xinh xinh, những ngôi trường, những vườn lê tàu rồi chạy loanh quanh đến đường trũng. Xe lại leo lên từ khúc quanh này đến khúc quanh khác cho đến 1650 mét không chừng. Khi xe ngừng lại, ta thấy mình đang ở trên cao, thật cao, trên những dãy đồi bao phủ bởi một màu xanh của bụi rậm và cây cối pha lẫn vài nhát cắt của vực sâu. Ta ngỡ mình đang ở trong vương quốc của chư Thiên.

Con đường vắng vẻ này xuyên qua một vùng hoang vu đưa đến một thành phố lớn cách đây hơn 3 cây số. Ở phía nam, tít xa là biển Thái Bình Dương. Nơi đây thanh tịnh quá. Con người đã tạo nên con đường này nhưng may mắn thay lại không để dấu vết nào khác khi họ đi qua. Cũng có xảy ra vài đám cháy nhưng đó là chuyện của nhiều năm về trước. Ta quan sát vết đen của vài gốc cây bị nung khô, nhưng cỏ xanh đã mọc tràn lên chung quanh. Sau những trận mưa rào, tất cả lại trổ hoa tím, xanh và vàng với những đóm đỏ thắm lác đác đây đó. Chưa bao giờ vẻ huy hoàng của mặt đất lại phô bày ở đây đức khoan dung sâu xa của mình đến thế.

Ta ngồi xuống vỉa hè của con đường, trên mặt đất. Mặt đất luôn sạch sẽ. Thế là những con trùng be bé, những con kiến bò chạy tứ tung. Không có một con thú hoang nào cả, lạ thật. Có lẽ ban đêm những con nai, chó sói, thỏ rừng, thỏ nuôi mới đến đây. Thỉnh thoảng một chiếc xe hơi chạy ngang phá vỡ nét trang nghiêm trong trắng của bầu tĩnh mịch. Đúng là một nơi khác thường.

Ngôn từ không biết đo lường sự phát triển của những dãy đồi trong không gian cùng sắc xanh của bầu trời đang bao phủ vùng sa mạc xa xăm. Đấy là toàn thể trái đất. Không khí tĩnh mịch uy nghiêm đến nỗi ta không dám thốt nên lời và ngôn từ cũng không sao tả được nét thanh tịnh này. Thi sĩ có thể phóng bút, nhưng chữ nghĩa nào phải là hành động, ngôn ngữ đâu phải là sự vật. Và ngồi đây, gần một tảng đá nóng bỏng, con người không còn hiện hữu. Vắng bóng tự ngã, sự thật duy nhất chỉ là quang cảnh này, nét gợn sóng của dãy đồi, dáng cao của ngọn núi, tính phong phú của những thung lũng tắm mình trong một màu xanh thẳm.

Các nền văn minh đều duy trì khái niệm đo lường. Những tòa nhà thật đẹp đều được dựa trên các đo lường toán học. Thành lũy Acropole và cung điện Parthénon huy hoàng cùng những cao ốc 110 tầng ở New York đều được dựng lên bằng sự đo lường. Lượng giá không chỉ là một luật lệ; nó là một phần thuộc về bản chất của trí óc; cái to, cái nhỏ, cái vừa , cái hơn. Diễn tiến so sánh ấy hiện hữu từ muôn thuở. Ta không ngừng đánh giá. Nào là trải qua các kỳ thi ở trường tiểu học, trung học, đại học, lối sống của ta hoàn toàn trở nên một chuỗi những ước lượng so sánh: xấu với đẹp, quý tộc với thấp hèn, tổng thể giá trị của ta, những cuộc tranh luận không đưa đến đâu, uy quyền của con người cũng như uy quyền của các quốc gia. Thẩm định đã là một điều tất yếu của con người. Và trí óc, vốn cần thiết cho đo lường và so sánh, gắng sức tìm kiếm ngôn từ để lượng giá cái vô biên. Diễn tiến này lan dài hàng thế kỷ - những vị thánh chúa và những thần linh, định mức tầm rộng của thế giới cũng như tốc độ của lực sĩ - và sự so sánh này đã nảy sinh biết bao sợ hãi lẫn buồn sầu!

Và bây giờ trên tảng đá này, một con tắc kè đến sưởi nắng ở rất gần ta. Vì nó nằm yên nên ta có thể quan sát đôi mắt đen nhánh, những cái vảy từ sống lưng đến chiếc đuôi dài của nó. Sau một đêm băng giá, nó đến tảng đá bốc lửa dưới ánh nắng này chớ đợi một con muỗi hay một con trùng nào ngang qua rồi nhẩm tính khoảng cách để nuốt chửng con mồi.

Ta nên sống mà không so sánh, không một thước đo nội tâm, không bao giờ ví cái mình đang là với cái mình phải là. Chữ "thiền" không chỉ có nghĩa là xem xét, quan sát, suy tư, gạn hỏi, thăm dò; theo tiếng sanskrit, thiền còn có nghĩa sâu xa hơn, là "trở nên". Thiền không được bao gồm lượng giá, cũng không được là một hành vi thư thái được thành tựu trong một tư thế lựa chọn.

Thiền phải được xảy ra hoàn toàn vô ý thức, không biết đến sự tham gia của con người. Thiền thoải mái chỉ là một hình thức khác của tham vọng, một đề tài qua những cách biểu lộ khác nhau. Mục tiêu của thiền có thể thay đổi; thiền có thể có những đường hướng cao thượng hơn, nhưng mục đích của nó là mong muốn được hoàn thành, chẳng khác gì mục đích của thương gia hay của người xây nhà thờ. Thiền là hành động không mong cầu, không ngôn từ kèm theo hoạt động của tư tưởng. Thiền phải vượt qua mọi cân nhắc. Vì chỉ có thế thiền mới là hành động trong cõi vô biên mà con người không đo lường được, không mục đích, không có chấm dứt cũng chẳng có bắt đầu. Và điều này có tác động một cách lạ lùng trong đời sống hàng ngày, vì cuộc sống là một và do đó trở nên thiêng liêng. Cái gì thiêng liêng không bao giờ có thể bị tiêu diệt. Giết là một trọng tội. Hủy hoại là một tiếng thét tuyệt vọng, hệt như tiếng thét của con chim bị nhốt trong lồng. Dường như ta không hiểu rõ sự sống thiêng liêng đến như thế nào, không phải sự sống của riêng mình mà sự sống của hàng ngàn sinh vật của tất cả các triều đại. Và hành động của sức mạnh cao cả nhất, linh thiêng nhất, thánh thiện nhất tung hoành trong thiền không lượng giá.

Hôm ấy, bên bờ sông^{^[3]} - ôi, các con sông mới đẹp làm sao; đừng cho rằng trên đời chỉ có mỗi một con sông linh thiêng mà tất cả các con sông đều có thần tính giám hộ - vâng, hôm ấy, ủ mình trong lớp áo thú, một người đàn ông đã ngồi bên bờ sông, nhắm mắt, dấu đôi tay, bất động. Ông lập đi lập lại mấy lời với những ngón tay lần tràng hạt. Ông đã làm thế từ bao năm nay, từng hạt rồi từng hạt. Và dưới chân ông, nước sông lững lờ trôi. Sông bắt nguồn trên những ngọn núi tuyết xa xôi. Khởi nguồn từ một con sông nhỏ bé, nó chảy xuống phía nam, đón nhận những thác nước, những con sông để biến thành một con sông rộng lớn được tôn kính trong địa phận này của thế giới. Không ai biết người đàn ông này vừa tụng chú vừa lần tràng đã bao lâu rồi. Ông ta đang thiền định - chí ít thì mọi người đều tưởng thế, và có lẽ ông cũng cho là vậy. Khách đi đường nhìn ông, ngưng nói chuyện một lúc, rồi trở lại với những tiếng cười và câu chuyện. Người đàn ông với dáng dấp gần như bất động ( vì chỉ có những ngón tay cử động nhẹ dưới lớp áo ) đã ngồi đấy từ lâu lắm rồi, hoàn toàn chú tâm vào thế giới riêng của mình. Ông chỉ nghe âm thanh của những lời mình thốt ra, tiết tấu và lễ nhạc của chúng. Và ông bảo là ông đang thiền đấy. Cõi đời này có hàng ngàn người giống ông ta trong bầu yên lặng của những tu viện, trong những thành phố, trên những dãy đồi, bên bờ sông.

Ngôn từ, câu chú, cách tự ru ngủ, những thứ thuốc ảo tưởng ấy không phải là thiền định. Thiền phải được diễn ra ngoài ý chí của ta. Thiền xuất hiện trong thanh vắng của ban đêm, khi đột nhiên ta thức dậy, trí óc đang nghỉ ngơi. Thiền phải xảy ra lặng lẽ như con rắn lẫn với bụi cỏ cao xanh rì trong ánh sáng mát rượi của ban mai. Thiền cần phải trồi lên từ bề sâu của trí óc. Thiền không phải là thành tựu. Thiền không gồm những phương pháp, những hệ thống hay luyện tập. Thiền bắt đầu khi bạn ngưng so sánh và dứt bặt cái sự trở thành với không trở thành. Như ong rù rì trong tùm lá, cũng thế là tiếng thì thào của thiền định.

Thứ bảy, 23 tháng 4 năm 1983

Những đám mây còn tụ lại phía trên các dãy đồi, trên thung lũng, trên núi. Thỉnh thoảng, thoáng qua khe hở của lùm mây, mặt trời xuất hiện, linh động và sáng sủa. Khí trời sáng hôm nay thật dễ chịu, bầu tươi mát lan khắp cỏ cây. Đến mùa hè ánh triêu dương sẽ thiêu đốt tất cả, các đồng cỏ trong thung lũng sẽ bị gió làm khô héo, và màu xanh của thảo mộc sẽ biến mất.

Những buổi sáng thanh tịnh đều tuyệt vời. Những quả cam huy hoàng khoe sắc trong tùm lá sum sê, bóng bẩy, sáng chói. Và hương thơm nồng nàn của hoa cam tỏa khắp không gian khiến không khí ngột ngạt. Còn có một loại cam khác sẽ chín sau, trước khi sức nóng của mùa hè tràn đến. Cây phải chất chứa cùng một lúc nào hơi nhiệt, nào hoa, nào trái và cả lá nữa. Thế gian này đẹp quá, thế mà con người lại nỡ thờ ơ phá hoại mặt đất, ao hồ với nước trong mát, sông ngòi với các vũng cạn.

Hãy bỏ mặc mọi thứ để theo con đường nhỏ hẹp này đến ngọn đồi có giòng suối bé con sắp khô kiệt. Cùng với anh bạn, ta vừa đi vừa trao đổi vài lời và quan sát cây cỏ đang độ sung sức về màu sắc. Có rất nhiều màu sắc, từ màu xanh lá cây nhạt như màu xanh của sông Nil - hình như là xanh lá cây nhạt hơn một chút, pha lẫn một ít xanh nước biển - đến màu xanh đậm, xa xỉ, rạng rỡ vì nét phong phú. Và trên con đường hẹp đến nỗi chúng ta phải đi sát vào nhau, ta gặp được một vật quý cổ xưa đẹp lạ lùng, kỳ diệu, sáng ngời. Thật là lạ, trên cái con đường thưa người nhiều thú này! Và ta bàng hoàng ngắm nhìn cách cấu tạo thật tinh vi và mong manh của vật quý mà không một bàn tay nào có thể gọt dũa được. Sững sờ chiêm ngưỡng vật quý một lúc lâu, ta nhẹ nhàng để vật ấy vào túi, người bạn thấy được sự thay đổi đáng ngạc nhiên trong đôi mắt, trên gương mặt ta. Nỗi ngất ngây, ngỡ ngàng khôn tả pha lẫn sự phấn chấn làm ta nghẹn ngào thở hắt.

Thế rồi khi được hỏi: "Vật quý mới nhặt được khiến bạn tràn niềm vui là gì thế?" Ta thỏ thẻ, với một giọng làm chính ta cũng ngạc nhiên, rằng ta vừa thấy được chân lý.

Ta dè dặt không muốn nói e làm hỏng vật quý, người bạn hơi bất bình vì sự che giấu này, bảo: "Khám phá ra chân lý đáng phải được đưa vào thung lũng để tổ chức làm sao cho người ta hiểu được, hầu có thể giúp con người." Ta không trả lời, hối tiếc đã nói ra.

Cây đang trổ hoa; ta chuyển hướng nhìn về thung lũng vườn cam, mà làn gió nhẹ thoảng đưa hương thơm đến. Không khí như đọng lại, nhẹ lướt vào ta. Điều ta tìm thấy là thứ trân quý nhất, không thể phô bày cho bất cứ ai. Ai khác có thể cũng tìm thấy nó, và cũng sẽ phải ấp ủ và tôn sùng nó như ta.

Các chủ nghĩa tràn lan khắp thế giới chưa bao giờ giúp con người được điều gì cả. Chúng chỉ biểu trưng cho tổ chức vật chất của những nhu cầu của mình: những kêu nài về chiến tranh, về dân chủ, về chuyên chế cũng như về tôn giáo đều có những ngày đắc thắng, rồi lại thất bại, do con người ao ước được giúp đỡ về thể xác lẫn thâm tâm, vì bị thống khổ bóp nghẹt, vì thời gian qua mau quá và vì những suy nghĩ mông lung. Những chủ nghĩa ấy đã hiện hữu từ xa xưa, nhưng lại không thay đổi được lương tâm con người. Về mặt tâm lý chúng không có khả năng biến đổi tận căn để. Và ta tự hỏi tại sao con người lại lập ra những chủ nghĩa ấy, bởi vì chính con người đã chỉ huy từ thuở ban đầu với hy vọng được giúp đỡ, được an ổn dài lâu. Kỳ lạ thay, những chủ nghĩa ấy lại thất bại về phương diện này. Con người dường như không ý thức được điều đó nên cứ dựng thêm những chủ nghĩa, những tổ chức đối lập nhau.

Chính tư tưởng đã bày đặt ra không những các tổ chức dân chủ hay độc tài mà tất cả; tư tưởng cảm nhận và hiểu rằng những phát minh của nó tự căn để đã không biến đổi được cơ cấu và bản chất của tự ngã. Những chủ nghĩa, tổ chức đều được dựng nên bởi ý niệm tai quái, xảo quyệt và uyên bác. Cái mà ý nghĩ tạo ra và tung hoành lại hành động trên công thức của chính mình. Và ta tự hỏi, nếu ta nghiêm túc và thành thật trong việc tìm kiếm của chính mình thì tại sao tư tưởng lại không ý thức được hành động của chính nó? Tư tưởng có tự biết được động chuyển của nó không? Tư tưởng có thể tự thấy chính nó, và thấy được cả lãnh vực nội tâm như thấy ngoại cảnh hay không? Thật ra thì không có trong cũng chẳng có ngoài; ngoại cảnh là do nội tâm tạo ra, rồi nội tâm lại mô phỏng theo ngoại cảnh. Ngọn triều lên xuống của tác động và phản ứng là chuyển động của cái tư tưởng không ngừng cố thống trị cảnh ngoài và khi làm được điều ấy, nó lại tạo thêm nhiều rắc rối. Khi giải quyết được những rắc rối này nó lại làm phát sinh những vấn đề khác. Ý tưởng cũng đã nhào nặn đời sống tâm lý tùy theo nhu yếu của hoàn cảnh. Tiến trình dường như bất tận này đã tạo ra một xã hội độc ác, xấu xí, thất đức và tàn bạo. Và, vì đã tạo ra nó, cuộc sống nội tâm trở nên phụ thuộc vào nó. Bên ngoài uốn nắn bên trong, và bên trong lại sai sử bên ngoài. Diễn tiến này cứ thế kéo dài từ thế kỷ này sang thế kỷ khác mà tư tưởng không hề xét lại hành động của chính mình. Ta bèn tự hỏi đến bao giờ tư tưởng mới nhận thức được chính nó, ý thức được việc làm của nó? Không có người suy tư cách biệt với tư tưởng; chính tư duy đã tạo ra con người suy nghĩ, vốn là con người phân tích, trải nghiệm. Người nghĩ ngợi vốn là người quan sát và hành động tiêu biểu cho quá khứ gồm có gia tài sinh vật và di truyền của con người, truyền thống, tập quán và toàn bộ hiểu biết được tích lũy. Rốt cuộc thì quá khứ là sự hiểu biết và con người tư duy không tách rời với quá khứ. Tư tưởng đã tạo ra quá khứ, tư tưởng chính là quá khứ; kế tiếp tư tưởng lại tách biệt con người tư duy khỏi cái tư tưởng mà con người cho là mình kiểm soát được. Nhưng đó là một khái niệm dối trá; chỉ có tư tưởng mà thôi. Tự ngã là cái tôi, là quá khứ. Trí tưởng tượng dù có thể nghĩ về tương lai thì vẫn là hoạt động của tư duy.

Vì là hoạt động của tri thức nên tư tưởng đã không cải hóa được con người và sẽ không bao giờ làm được việc ấy, vì tri thức luôn luôn bị giới hạn. Rồi ta lại tự hỏi: ý tưởng có thể tự nhận biết mình không - hành động, phản ứng, phản xạ giác quan, nhục cảm, sợ hãi, hoài bão, theo đuổi khoái lạc, tất cả nỗi khắc khoải về cô đơn, tất cả những thống khổ mà con người phải gánh chịu bởi chiến tranh, bởi tính vô trách nhiệm, bởi sự thờ ơ xuất phát từ thói ích kỷ của mình? Tất cả những thứ đó là hoạt động của ý tưởng vốn cũng đã đặt ra cõi vô cùng với vị Thượng đế ngự trị trong đó. Đấy là hành động của thời gian và tư tưởng.

Thế là ta hỏi bộ máy già nua cũ kỹ này xem nó có thể gây ra nơi con người, vốn không là gì khác ngoài bộ não, một biến chuyển tận gốc hay chăng. Bao giờ tư duy do hồi quang phản chiếu mà thấy được những hạn cuộc của nó, thấy rằng nó chỉ có ích trong thế giới vật lý, thì nó sẽ bặt dứt và sự im lặng xảy ra. Chỉ lúc ấy mới xuất hiện một khí cụ mới mẻ vốn không là sản phẩm của thời gian và tư tưởng, cũng không liên quan gì đến tri thức. Khí cụ này hay lối nhận thức này luôn luôn mới mẻ, không có dấu vết hoài niệm và quá khứ, nó là tuệ giác xuất phát từ trái tim biết yêu thương lân mẫn. Lối nhận thức này gây ra một hoán cải thật sự trong những tế bào não bộ, và hành động của nó quang minh chính đại, không mang nặng quá khứ và thời gian.

Chủ nhật, 24 tháng 4 năm 1983

Hôm nay là một buổi sáng mùa xuân, một buổi sáng độc nhất vô nhị.

Các cây trà, cây hồng đang trổ hoa, và các cọng cỏ đều tỏa hương trong gió.

Bây giờ là mùa xuân, mặt đất thật tươi vui, từ thung lũng những ngọn núi vươn lên xanh mát và ngọn cao nhất mới sung sức làm sao trong dáng uy nghiêm bất biến! Những chú sóc bé con chạy hối hả trên đường, những ngọn lá lấp lánh trong ánh nắng. Mùa đông dài đăng đẳng cuối cùng đã trôi đi, mầm lá mong manh mơn mởn ló dạng. Dù không phải là lãng tử hay thi nhân, ta vẫn nảy sinh được một tình yêu rộng lớn, một tâm từ trước cái đẹp tuyệt vời này. Hàng ngàn buổi sáng mùa xuân đã xuất hiện, nhưng chưa bao giờ buổi sáng như thế này lại xảy ra, vắng lặng, thanh tịnh đến nỗi bạn dường như muốn ngộp thở; phải chăng đó là do sự ngưỡng mộ tràn ngập trong ta. Và không còn ai ở đây nữa, kể cả những chú sóc với các bác thằn lằn.

Bây giờ là sáng mùa xuân và không khí reo vui. Mọi người trên trái đất này đều chào đón chúa xuân. Nỗi hân hoan được bộc lộ bằng nhiều cách, nhưng niềm vui không thể thốt ra lời. Ta cảm nhận được khắp nơi, trong tiếng hát và điệu múa, sức sống mãnh liệt của tân xuân.

Sao ta lại cưu mang những cảm giác tầm phào để tạo nên đủ thứ rắc rối khiến ta không còn tính nhạy bén để cảm nhận được mọi sinh vật ở quanh ta? Thực sự nhạy bén, không phải chỉ đối với một vật đặc biệt nào, mà chỉ là nhạy bén, như mầm lá non khi phải đương đầu với bão táp, mưa sa, bóng đêm và ánh sáng.

Sống trong cái thế giới ồn ào hung ác, trong cái thô tháo và dao động của đời sống hàng ngày, ta mất hẳn tính nhạy bén đó. Nhưng giữ cho giác quan mình nhạy bén, tỉnh giác, không có nghĩa là thả liều. Cảm thức một cách mãnh liệt, tỉnh táo tất cả mọi chuyển động của tư tưởng: những tình cảm, những nỗi khổ đau, nỗi cô đơn, khắc khoải ... việc ấy đưa đến một cảm giác khác vượt hẳn những cảm hứng cảm quan hay nhục cảm. Có bao giờ bạn ngắm nhìn biển cả hay những ngọn núi mênh mông, như ngọn Hy-mã-lạp sơn chẳng hạn trải dài từ góc trời bên này sang tít chân trời bên kia, hoặc quan sát thật kỹ cánh hoa hồng chưa? Khi có một sự quan sát toàn diện bằng tất cả những cảm quan như thế, thì sự quan sát ấy không khởi từ một trung tâm, không có tự ngã. Khi sự quan sát có ngã chấp chen vào thì chỉ có một hay hai giác quan được sử dụng, khiến hành động ích kỷ phát sinh. Rốt cuộc chúng ta sống bằng giác quan, bằng cảm giác, và tất cả rắc rối của dục vọng chỉ xuất hiện khi tư duy tạo ra những hình ảnh phát sinh từ cảm giác.

Sáng hôm nay, trong bầu không khí trong lành, ta ngắm nhìn thung lũng với tấm thảm rộng xanh mướt, thành phố ở tít xa, vô số vạn vật trên trái đất, mà không để những hình ảnh do tư tưởng tạo ra xen vào. Làn gió nhẹ từ thung lũng thoảng lên đến ghềnh đá. Ta theo con đường quay trở xuống để gặp một con linh miêu ở phía dưới cách ta mười bước. Hãy để ý tiếng gù gừ khi nó cạ mình vào tảng đá, nhúm lông tai dựng lên, cái đuôi ngắn và những cử động duyên dáng lạ thường của nó. Buổi sáng mùa xuân này cũng là của nó. Ta cùng nó đi xuống. Nó dường như không gây ra một tiếng động nào và gù gừ thích chí trong nắng xuân, bộ lông sáng ngời tinh khiết. Nó tượng trưng cho thiên nhiên hoang dã. Có tiếng động, ai đó dẫm lên cành cây khô, thế là nó lẩn đi không hề ngó lại: tiếng động đó chứng tỏ sự hiện diện của con người, loài vật nguy hiểm nhất. Nó đã biến mất trong chớp mắt vào những bụi rậm và tảng đá. Nó đã mất cả niềm vui, vì biết quá rõ sự tàn nhẫn của con người và không muốn chờ đợi. Nó muốn đi xa, thật xa.

Bây giờ là sáng mùa xuân, tất cả đều bình yên. Ý thức được sự hiện diện của con người gần ngay bên mình, con linh miêu ấy đã theo bản năng phải đối phó với hình ảnh con người đã tàn sát biết bao nhiêu thứ, phá hoại biết bao nhiêu thành phố, bao nhiêu thế hệ, vì cứ luôn theo đuổi tham vọng trong khi mãi mãi tìm kiếm lạc thú và bình an.

Khát ái, động lực của con người, đã khiến người ta tạo ra biết bao nhiêu thứ hấp dẫn và hữu ích; nhưng trong mối tương quan giữa người với người, khao khát khoái lạc đã từng là nguyên nhân của quá nhiều vấn đề, nhiều rắc rối, và lắm chuyện khốn cùng. Trong thế giới tu sĩ, những nhà khổ hạnh đã nỗ lực khỏa lấp thèm muốn ấy bằng cách cố gắng tôn sùng một lý tưởng, một hình ảnh, một biểu tượng. Nhưng sự thèm khát như ngọn lửa luôn hực cháy. Ta cần phải hiểu rõ và quan sát bản chất của thèm khát: tính phức tạp của nó, những hoạt động, đòi hỏi và thỏa mãn của nó; nỗi thèm khát luôn leo thang ấy về quyền lực, hoàn cảnh, uy thế, và nỗi thèm khát không đối tượng, nỗi thèm khát vượt mọi khả năng thường nhật đã thúc đẩy con người gây ra biết bao hành vi xấu xa và tàn bạo. Thèm khát là sản phẩm của cảm giác, được tạo bằng đủ loại hình ảnh do tư tưởng gợi lên. Nó là nguồn gốc của bất mãn và bất lực. Ta không nên ngăn chận thèm khát mà phải quan sát bản chất, nguồn gốc, và đối tượng của nó. Sự quan sát sâu xa này không do một thèm khát mới, vì nó không có động lực nào cả. Nó cũng như khi ta cúi xuống để ngắm nhìn một cái hoa: hoa bắt đầu lộ rõ trong nét yểu điệu của màu sắc, hương thơm, cánh hoa, cành hoa và đất từ đó nó sinh ra. Hãy nhìn sự thèm khát ấy và bản chất của nó mà đừng để tư duy xen vào, vì tư duy luôn gán thêm cho các cảm giác những ý niệm về lề lạc, khổ, thưởng, phạt. Khi ấy sẽ xuất hiện chuỗi nhân quả nguồn gốc của thèm khát, không cần xen giải thích bằng lời hay tri thức. Nhận thức tế nhị ấy đã là trí tuệ, và trí tuệ này sẽ tự có những tác động lành mạnh hợp lý đối với thèm khát.

Đấy, buổi sáng mùa xuân thấm nhuần ta, làm ta sống trong nó, đi trong nó, là niềm vui vượt mọi đo lường, không quá lắm lời, không đầy suy diễn. Buổi sáng như thế này không lập lại nữa và cứ như vậy cho đến khi ai đó gõ vào cánh cửa.

Thứ ba, 26 tháng 4 năm 1983

Con chim đang hấp hối vì bị người ta bắn phải. Nó vừa mới bay lượn thoải mái, khoan thai, oai vệ ấy thế mà một phát súng nỡ hạ gục nó. Khi nó rơi xuống đất, tất cả sự sống đã rời xa nó. Con chó đã mang nó lại trong khi tên thợ săn đi nhặt những con chim chết khác. Hắn nói chuyện với bạn và hoàn toàn thản nhiên trước cái chết của chim. Công việc của hắn là bắn cho được thật nhiều chim, chỉ có thế. Trên khắp địa cầu nơi nào cũng có sự giết hại. Những chú cá voi, sinh vật tuyệt vời to lớn của biển cả, bị giết hàng ngàn. Cọp và biết bao thú hoang khác hiện có mối nguy tuyệt chủng, nhưng chỉ có con người là thú vật duy nhất đáng sợ.

Anh bạn xem ra là người đã gặp rất nhiều cọp. Thiếu thời anh đã tham gia một chuyến đi săn, một hành động gớm ghiếc mà anh không ngớt hối hận. Sự tàn nhẫn đã lan rộng khắp thế giới bằng nhiều cách khác nhau. Có lẽ thuở xưa con người chưa đến nỗi tàn ác, bạo động như bây giờ. Các nhà thờ, các linh mục trên toàn thế giới đã từng nói đến hòa bình trên trái đất; tất cả, từ những vị thượng thủ của giai cấp Thiên chúa giáo cho đến những linh mục quèn trong làng đều khuyến dụ con người hãy sống đời sống thanh cao, đừng làm điều quấy, không nên giết hại; đặc biệt là những Phật tử và những người Ấn giáo từ xa xưa đã từng dạy: " Không được giết cho đến một con muỗi, đừng sát sanh, vì ngươi sẽ phải bị quả báo trong kiếp sau". Sự khẳng định này tương đối mộc mạc, tuy nhiên một số người đã duy trì tinh thần ấy theo nghĩa không giết đồng loại, không làm khổ đồng loại. Nhưng việc sát sinh vẫn tiếp diễn với những cuộc chiến tranh. Con chó gặp con thỏ là giết ngay lập tức; hoặc người này giết người khác bằng những máy móc tuyệt hảo, để rồi đến lượt mình chẳng mấy chốc cũng bị giết. Sự tàn sát cứ tiếp diễn từ thiên niên kỷ này sang thiên niên kỷ kia. Người thì giết hại như một môn thể thao, người thì giết vì thù hận, giận dữ hay ghen tuông, và cuộc tàn sát cứ tiếp tục, được các quốc gia tổ chức bằng sự trang bị vũ khí. Ta phải tự hỏi con người có thể nào sống an bình trên trái đất tuyệt vời này mà không giết hại một sinh vật nhỏ bé, không giết đồng loại cũng không bị giết; con người có thể nào sống trong hòa bình với một chút thương yêu thánh thiện trong lòng mình chăng.

Dạo trước, nhân dịp nghỉ hè trên những ngọn đồi tại nhà một người bạn, ta tiếp một người khách kể rằng đêm hôm trước một con cọp đã giết một con bò. Anh hỏi ta tối nay có muốn xem cọp không. Anh đề nghị dựng một sàn nhà trên một cái cây, rồi cột con dê dưới gốc cây ấy. Tiếng dê kêu sẽ làm cọp chú ý đến gần, như thế mọi người sẽ dễ nhìn thấy cọp. Cả người bạn lẫn ta đều không muốn đáp ứng nỗi tò mò quá tàn nhẫn này. Nhưng lát sau bạn ta lại gợi ý đi xe hơi đến rừng gặp cọp. Thế là chúng ta nhờ tài xế đưa đi bằng chiếc xe mui trần rồi lên đường đến khu rừng cách đấy hàng bao nhiêu cây số. Đương nhiên là chúng ta không phân biệt gì cả.

Màn đêm tối sẫm, đèn pha từ xe chiếu ra, và ô kìa, con cọp ở ngay khúc quanh!Nó như nằm đấy chờ chúng ta. Con vật mới to làm sao, với những đường vằn thật đẹp, mắt sáng quắc trong ánh đèn pha. Nó gầm gừ tiến đến chiếc xe và lướt tới rất gần bàn tay ta đang dang ra, khiến chủ nhà la lên :"Đừng đụng vào nó, nguy hiểm lắm, rút nhanh tay vào, nó phóng còn nhanh hơn tay Ngài rút vào nữa đấy." Nhưng ta cảm nhận được nguồn năng lực, sức sống của con vật kia, đúng là một dynamo. Ta cảm nhận được một sức hấp dẫn lạ lùng nó đi qua rồi biến mất vào khu rừng.

Trong phần này của thế giới mà ta gọi là phương Tây, con người có lẽ đã giết hại nhiều hơn ai hết. Họ luôn nói đến hòa bình trên thế giới. Nhưng muốn có hòa bình thì phải sống thật hài hòa, và điều này dường như hoàn toàn không thể xảy ra được. Có rất nhiều lý lẽ chống đối hoặc ủng hộ chiến tranh. Một số nói rằng con người đã, đang và sẽ mãi mãi là kẻ ưa giết hại, một số khác lại khẳng định con người có thể thay đổi, không giết hại nữa. Đấy quả là vấn đề thật xưa cũ. Bất kể có nhiều loại tôn giáo đến đâu, cửa hàng thịt cũng đã thành một tập quán, một phương sách được chấp nhận.

Hôm trước ta quan sát một con chim ưng đuôi đỏ. Nó nhào lộn thoải mái trên bầu trời cao, không vỗ cánh để được gió đẩy đưa. Một con khác đến nhập bọn và chúng cùng nhau bay lượn khá lâu. Cặp chim trên bầu trời xanh trông mới đẹp làm sao. Ai giết chúng thật là tội trời. Đương nhiên trời thần không thật có, chỉ do hy vọng hão huyền mà con người đã đặt ra, khi mà cuộc sống của họ ngày càng biến thành địa ngục, thành một đấu trường bất tận. Từ khi sanh ra cho đến khi chết, con người bôn ba kiếm tiền, làm việc không ngừng nghỉ. Cuộc sống trở nên quay cuồng, công việc và đấu tranh cứ tiếp diễn. Ta tự hỏi nhân loại có bao giờ sống được an bình trên trái đất này không. Cuộc sống là một đấu trường từ thâm tâm, lãnh vực tâm lý, lan đến bên ngoài, vào trong cái xã hội do tâm tạo.

Có lẽ tình yêu đã hoàn toàn biến mất trên đời. Yêu thương là độ lượng, ân cần, không làm hại kẻ khác, không làm cho người ta có mặc cảm phạm tội, sống khoan hòa, nhã nhặn, ứng xử làm sao để lòng từ bi toát ra qua lời nói và hành động. Chắc chắn là ta không thể có lòng từ khi ta thuộc vào một hệ thống tôn giáo có tổ chức. Những hệ thống này luôn muốn bành trướng, quyền uy, bám lấy truyền thống và giáo điều, đặt nặng về đức tin. Muốn yêu thương thì phải được tự do. Tình yêu không phải là lạc thú, ham muốn, hoài niệm về những gì đã qua. Tình yêu không phải là cái đối nghịch với ganh tị, hận thù và giận dữ.

Tất cả chuyện này có vẻ ảo tưởng, không thực tế, xa vời. Nhưng nếu bạn tưởng thế thì bạn sẽ tiếp tục sát sanh. Tình yêu cũng thật, cũng mãnh liệt như cái chết. Tình yêu không liên quan gì đến trí tưởng tượng, tình cảm hay mộng mơ, cũng không dính dấp gì đến quyền năng, địa vị hay uy lực. Tình yêu vừa hùng mạnh như sóng biển cả, lại vừa phẳng lặng như mặt nước đứng yên. Tình yêu dồi dào mạnh mẽ như giòng nước tuôn vào cõi vô cùng và chảy mãi không có chấm dứt cũng chẳng có bắt đầu. Thế nhưng kẻ giết hại những chú bé hải cẩu hay những bác cá voi khổng lồ lại chỉ bận rộn với viêc mưu sinh. Kẻ ấy sẽ nói:" Tôi sống bằng nghề đánh cá, đấy là việc làm của tôi." Cái mà ta gọi là tình yêu không liên quan gì đến kẻ ấy. Có thể kẻ ấy yêu gia đình, y nghĩ thế - nhưng lại không quan tâm đến cách kiếm ăn của mình. Có lẽ đấy là một trong những nguyên nhân làm đời kẻ ấy bị phân thành từng mảnh từng đoạn; đa số những kẻ như vậy không bao giờ có vẻ yêu thích công việc mình làm. Nếu ta sống bằng nghề mà ta ưa thích thì sự thể lại hoàn toàn khác hẳn, ta sẽ hiểu sự sống một cách toàn diện. Nhưng người ta lại phân chia cuộc đời thành nhiều mảnh, đoạn: lĩnh vực doanh thương, lĩnh vực nghệ thuật, khoa học, chính trị , tôn giáo ... Ta dường như xem những mảnh đời này khác hẳn nhau và chúng phải là như thế. Do đó ta trở nên giả dối, làm những việc xấu xa, chạy theo sự đồi trụy hư hỏng trong đời sống doanh nghiệp rồi khi về nhà lại sống yên ổn trong tổ ấm gia đình. Điều ấy tạo nên đời sống hai mặt, giả đạo đức.

Trái đất thật tuyệt vời. Con chim kia sáng nào cũng đứng trên cành cây cao nhất. Nó ngự trị thế gian nhưng vẫn luôn luôn nhạy bén sợ con chim to hơn sẽ giết nó. Nó nhìn những đám mây, cái bóng đang đi qua và mặt phẳng bao la của trái đất phong phú với những suối và rừng, với tất cả những con người đang làm việc từ sáng đến tối. Trong thế giới tâm lý, mọi ý tưởng đều nhất thiết gợi lên nỗi u sầu. Ta phải tự hỏi không biết con người có bao giờ thay đổi chăng, nếu không nhiều thì ít nhất cũng vài người rất hiếm có. Những nhân vật đặc biệt này sẽ biết được mối tương quan^{^[4]}. Khi ấy thì mối liên hệ giữa đám đông đại đa số, với số ít người hiếm hoi này, sẽ ra sao? Đa số không liên lạc gì với những người này; nhưng những người này lại thấy mình có liên quan đến toàn thể nhân loại.

Nhìn xuống đáy thung lũng, ngồi trên tảng đá gần một con thạch sùng, ta không dám cử động để nó đừng bị quấy rầy, đừng hoảng sợ. Nó cũng đang nhìn. Cuộc sống tiếp tục: con người bày đặt ra thần linh, vâng lời giai cấp đại biểu cho thần thánh trên trái đất; và tất cả sự lừa bịp này, những ảo tưởng trơ trẽn này có lẽ vẫn tồn tại.

Thế là hàng ngàn vấn đề cùng mối hỗ thương lệ thuộc giữa chúng trở nên ngày càng phức tạp. Chỉ có trí tuệ phát sinh từ tình yêu và đức bi mẫn mới có thể giải quyết tất cả những rắc rối cuộc đời. Trí tuệ ấy là dụng cụ duy nhất không bao giờ hoen rỉ.

Thứ tư, 4 tháng 5 năm 1983

Sáng hôm nay trời mù sương, ta khó trông thấy những quả cam chỉ cách nhà có ba thước. Trời lạnh, núi đồi đều bị che khuất, lá cây đều đọng sương. Bây giờ còn sớm quá, thời gian còn lâu lắm mới thức dậy cùng với làn gió nhẹ và ánh triêu dương của xứ California.

Tại sao con người luôn tỏ ra quá tàn nhẫn, quá công kích trong hành vi khi gặp chuyện bất như ý, luôn sẵn sàng tấn công? Điều này đã xảy ra từ hàng ngàn năm nay. Ngày nay ta khó mà gặp được một người dịu dàng, sẵn sàng nhượng bộ, hoàn toàn rộng lượng và vui vẻ trong sự giao tiếp với người khác.

Đêm qua ta nghe thấy tiếng kêu của con chim cú đại. Nó chờ bạn từ xa trả lời. Tiếng kêu của nó vọng xuống tận thung lũng cho đến khi không còn âm vang nữa, trong màn đêm thật tối, thật lạ lùng, thật thanh tịnh.

Thiên nhiên, trong những hoạt động rộng rãi, dường như sống trong chính trật tự của mình - biển cả với những thủy triều, trăng khuyết rồi trăng đầy, dễ chịu của mùa xuân và nóng bức của mùa hạ. Vụ động đất hôm qua cũng ở trong quy luật của nó. Trật tự là tinh yếu của vũ trụ - trật tự của sinh và chết. Con người xem ra sống vô trật tự, lộn xộn, và đã sống như thế từ thuở khai thiên lập địa rồi.

Ngồi cùng với khách dưới mái hiên nơi có giàn hoàng đậu và hoa hồng đỏ, trong hương thơm của mặt đất và cây cối mà nói về chuyện vô trật tự thì thật quá uổng phí. Chốn này không phải là nơi để bàn đến sự rối ren, nỗi thống khổ và hỗn độn của con người, khi mà cái trật tự kỳ diệu đang bao phủ chúng ta, toát ra từ những dãy đồi thâm u, những ngọn núi sỏi đá, từ thác nước sắp khô cạn nhưng vẫn còn đang thì thầm. Nhưng người khách đang ở đây, vẻ thân thiện, thông minh, khá hiểu biêt và có lẽ là một chuyên gia về trầm tư.

Con chim sáo đang đậu trên dây cáp điện thoại mà vui đùa như thường lệ. Nó bay từng vòng rồi đáp xuống sợi dây cáp như để chế diễu cuộc đời. Nó rất thường làm thế và vẫn tiếp tục khiêu khích thiên hạ dù dường như chả ai thèm để ý đến nó.

Sương mù đã tan, ánh nhật quang của mùa xuân ló dạng và con thạch sùng đến sưởi nắng trên tảng đá. Tất cả những con vật bé nhỏ trên mặt đất đều nhanh nhẹn. Chúng tuân theo một trật tự ngầm, một trật tự bao hàm nỗi thích chí lẫn thú vui. Chúng có vẻ rất hạnh phúc trong ánh nắng, xa hẳn loài người vốn sẵn sàng làm hại và phá rối ngày đẹp của chúng.

Khách hỏi: Con xin được phép hỏi, theo Ngài gì là quan trọng nhất trong cuộc tồn sinh? Gì là đức tính cốt yếu nhất mà con người cần phải đào luyện?

Một cái gì mà anh đào luyện vun trồng, như làm ruộng chẳng hạn, thì không phải là chuyện cốt yếu. Chuyện cốt yếu thì phải được phát huy một cách tự nhiên, thoải mái, không vì những động cơ ích kỷ. Điều quan trọng nhất đối với mọi người đương nhiên là sống có trật tự, hài hòa với tất cả những gì xung quanh - dù đấy là tiếng ồn của những thành phố lớn, hay cái gì có vẻ xấu xí tầm thường. Hài hòa với chúng, không để chúng ảnh hưởng đến đời sống của mình, cũng không thy đổi hay làm biến dạng cái trật tự trong đó mình đang sống. Này anh bạn, trật tự là thứ quan trọng nhất của đời sống, hay nói cách khác, là một trong những thứ cần thiết nhất.

Tại sao trậ tự lại là một trong những đức tính của cái trí óc có thể hành động đúng, vừa hạnh phúc an vui mà vừa quang minh chính đại?

Trật tự không phải là sản phẩm của tư tưởng. Nó không phải là để theo dõi ngày này sang ngày khác, nó không đòi hỏi sự tuân thủ hay thực tập. Như giòng nước chảy ra biển, giòng trật tự cũng bất tận như thế. Nhưng trật tự này không thể hiện hữu trong nỗ lực gắng gượng, trong sự đấu tranh để đi đến thành đạt, hay trong sự từ chối gạt bỏ cái mất trật tự để thay bằng tập quán hay những thói quen rõ rệt. Đấy toàn không phải là trật tự. Mâu thuẫn chính là nguyên nhân, là nguồn gốc của vô trật tự.

Mọi sự đều phải tranh đấu mới sống được chứ, không phải vậy sao thưa Ngài? Những cái cây ở đây đã chiến đấu để sống còn, để tăng trưởng. Cây sồi tuyệt vời ở phía sau nhà kia đã chịu đựng bao giông tố, bao năm tháng mưa dầm nắng cháy. Sự sống chính là mâu thuẫn, khổ đau, giông bão. Vậy mà có phải Ngài bảo rằng trật tự là một trạng thái trong đó không có một mâu thuẫn xung đột nào? Điều ấy dường như không thể xảy ra, nó như một ngôn ngữ xa lạ, hoàn toàn khác hẳn với đời sống và lối nghĩ của chúng tôi. Nếu Ngài không cho là vô lễ, xin được hỏi chính Ngài có sống trong một trật tự hoàn toàn vắng bóng xung đột không?

Này anh bạn, có cần thiết anh phải tìm xem có người nào sống không chút nỗ lực gắng gượng, không xung đột nội tâm, hay không? Hay tốt hơn anh nên tự hỏi mình, một con người đang sống trong rối ren, có thể nào tìm ra trong mình những nguyên nhân - hay chỉ một nguyên nhân - của sự hỗn độn này? Những đóa hoa kia không hề biết thế nào là trật tự hay vô trật tự, chúng chỉ đơn giản hiện hữu. Nếu không được tưới nước và chăm sóc, hoa sẽ chết, nhưng chết cũng là một phần trong trật tự của hoa. Nắng sẽ đốt cháy hoa trong vòng một tháng, và với hoa thì điều ấy là trật tự.

Con thạch sùng sưởi ấm trên tảng đá chờ ruồi bay ngang. Chắc chắn ruồi sẽ đến và thạch sùng sẽ ngốn nó với cái lưỡi nhanh nhẹn. Hình như đấy là bản chất cuộc đời, con lớn ăn con bé rồi lại bị con lớn hơn hạ gục. Đấy là vòng luân chuyển của thế giới tự nhiên. Ở đây không có trật tự hay vô trật tự. Nhưng vì thỉnh thoảng đã trải nghiệm điều này, chúng ta biết có nỗi niềm mong ước sự hài hòa toàn diện, nhưng cũng biết cả nỗi đớn đau, khắc khoải, thống khổ và tranh chấp. Nguyên nhân của rối ren là sự nỗ lực không ngừng để trở thành một cái gì, sự đi tìm bản ngã, sự đấu tranh để trở thành một cái gì. Bao lâu mà óc não con người còn bị hạn cuộc nặng nề bởi đủ loại hoàn cảnh, cứ cân đong đo đếm cái tốt hơn, nhiều hơn, tâm lý cứ di chuyển từ chỗ này đến chỗ khác, thì đương nhiên vẫn còn phát sinh cảm tưởng xung đột, mâu thuẫn. Chính đấy là sự rối ren.

Sự rối ren này không những nằm trong những từ "thêm" và "hơn", mà còn ở trong phản ứng của ta là phải thành công, thắng lợi. Bao lâu còn có sự phân chia ấy, sự đối đãi nhị nguyên ấy, thì tranh chấp là không thể tránh. Và từ tranh chấp sinh ra cảnh rối ren mất trật tự.

Có thể người ta ý thức được tất cả điều này nhưng lại phớt lờ đi để tiếp tục lối hành xử cũ, hết ngày này sang ngày khác cho đến chết. Sự đối đãi nhị nguyên không chỉ biểu hiện bằng lời mà còn là phản ảnh của một sự phân chia sâu xa hơn, đó là tách biệt con người suy tư với tư tưởng của nó, con người tư duy tách biệt với chính mình. Con người được tạo ra bởi tư tưởng của nó, con người ấy là quá khứ, là tri thức, hệt như tư tưởng cũng do tri thức sinh ra. Thật ra thì không có sự tách biệt giữa người suy tư với tư tưởng, đấy chỉ là một khối hợp nhất; nhưng tư tưởng lại có ảo tưởng tự phân chia. Có lẽ sự phân chia miên viễn này của tư tưởng, sự phân đoạn của nó, chính là nguyên nhân của vô trật tự. Chỉ cần thấy được người biết và cài bị biết chỉ là một, chỉ cần nhận ra sự thật này, thì rối ren chấm dứt.

Con chim sáo đã bay đi, nhường chỗ cho con chim cu với tiếng gáy não nuột. Rồi con chim đực đến nhập bọn với nó. Chúng đậu trên dây cáp, im lặng, bất động, nhưng mắt luôn nhanh nhẹn đề phòng hiểm nguy. Con chim ưng đuôi đỏ và các bạn của nó cũng đã bay đi, hy vọng là chúng sẽ trở lại ngày mai. Thế là xong một buổi sáng, ánh nhật quang càng lúc càng chói chang và bóng mát cũng nhiều hơn lên. Trái đất thật an bình trong khi con người chìm trong hỗn độn.

Thứ sáu, 6 tháng 5 năm 1983

Không khí sáng nay thật dễ chịu, gió se lạnh, mây phủ ngọn đồi hiền hòa. Hương cam nhẹ lan đến tận phòng ngủ mùi hương thơm ngát lạ kỳ. Sáng nay tất cả những bông hoa đều tươi mươi chào đón nắng mai. Chẳng mấy chốc mây sẽ tản ra rồi sau đó ánh triêu dương sẽ tưng bừng chiếu sáng.

Qua khỏi ngôi làng, xe chúng ta đi ngang qua các thôn xóm, các máy hạ thủy thuyền bè, các kho chứa và tất cả các hoạt động xung quanh những giếng dầu, để cuối cùng ra đến biển. Băng qua các vườn quýt, chúng ta đi ngang qua một thành phố khá lớn, rồi hàng trăm mẫu ruộng dâu, bắp cải, rau ba lăng, rau diếp, và các thứ rau khác. Tất cả những canh tác này đều được trồng trên bình nguyên rộng lớn và màu mỡ nằm giữa đồi và biển. Mọi thứ ở đây đều được làm theo quy mô rộng lớn. Những mẫu vườn chanh, cam và hồ đào đều được trồng trên những diện tích to lớn lạ lùng. Trái đất phì nhiêu này đẹp quá và những ngọn đồi sáng hôm nay thân thiện làm sao!

Cuối cùng chúng ta đến bờ biển Thái Bình Dương xanh ngắt. Biển hôm nay êm như nước hồ, và tràn ngập ánh sáng ban mai. Ta phải thiền quán về ánh sáng này, đấy không phải là nắng, mà là phản chiếu của nắng trên mặt nước lung linh. Thế nhưng không phải lúc nào biển cũng êm như vậy. Tháng trước biển đã dâng lên những tảng sóng hung ác làm nổ tung bến tàu ra từng mảnh, phá vỡ những ngôi nhà ven bờ và hủy hoại mọi thứ trong lúc tràn lên con đường lớn ở trên cao dọc theo bờ. Bây giờ người ta nhặt nhạnh những tấm đà do thủy triều đưa vào bờ để sửa lại cái đập bị tan rã.

Hôm nay biển lại giống như con thú hoang đã được thuần hóa, ta có thể vuốt ve nó, cảm được chiều sâu, chiều rộng và nét đẹp của bể nước mênh mông, xanh mát, với màu xanh dương đổi sang màu xanh lá cây của sông Nil ở gần bờ. Trong hơi nước mằn mặn, nơi con đường chồm trên mặt biển, ta khoan khoái ngắm nhìn những dãy đồi, thảm cỏ gợn sóng và mặt nước bao la.Rồi tất cả những vẻ đẹp ấy biến mất khi ta tiến vào thành phố to lớn xấu xí rộng đến hàng trăm cây số, một nơi không dễ chịu chút nào, lại có đông dân cư thích nghi với môi trường.

Có bao giờ bạn ngồi trên bãi tắm quan sát mặt biển với những ngọn sóng nhấp nhô không? Ngọn thứ bảy có lẽ là ngọn lớn nhất gầm gừ tiến vào bờ. Biển Thái Bình nơi đây có ít thủy triều, khác với những thủy triều ở mọi nơi thường trải dài hàng bao nhiêu cây số và xuất hiện rất nhanh. Từ bao thế kỷ nay ở đây chỉ hơi giao động mực nước lên xuống. Ngắm biển với tia lấp lánh của ánh sáng huy hoàng và làn nước trong vắt bằng những giác quan sắc bén ở tuyệt đỉnh của nhận thức thì sự quan sát này không có trung tâm điểm, cũng không có người quan sát. Nhìn biển với bãi cát sạch sẽ được rửa mỗi ngày là một hành động rất đẹp. Không một vết chân nào tồn tại trên cát dù là dấu chân chim bé bỏng, vì biển xóa sạch tất cả.

Những căn nhà xinh xinh vén khéo lấn chiếm bãi biển kia hình như thuộc về những tay giàu sụ. Nhưng những của cải, mọi phô trương, những chiếc xe hơi lộng lẫy ấy nào có đáng gì. Ta đã để ý đến một chiếc xe Mercédès cũ kỹ lộ rõ 3 ống thoát ở mỗi bên vỏ sắt trùm đầu máy xe (capot). Chủ nhân của nó chắc hẳn là hãnh diện lắm, họ đã lau chùi xe bóng loáng và tâng tiu nó. Chắc chắn là để có được chiếc xe này, họ đã phải nhịn mua thật nhiều thứ khác, vì như mọi người đều biết xe này bền lắm và còn chạy được thật lâu.

Ngồi trên bãi cát, ta ngắm nhìn những con chim trên bầu trời, xa kia vọng lại tiếng ồn của những xe hơi đi ngang qua. Sáng nay tuyệt quá. Ta dán mắt vào triều nước lên xuống đưa ta đi thật xa trong động tác bất tuyệt của đến và đi. Chân trời sáng rỡ, nước với trời giao nhau. Ta đang ở trong vịnh nước mênh mông xanh ngắt điểm trăng với dãy nhà xinh xắn làm đường viền. Sau lưng ta là dãy núi. Quan sát mà không hề khởi một ý niệm, một phản ứng, một bản ngã, quan sát không ngừng nghỉ, không hẳn là tỉnh táo mà đúng hơn nên nói là (cái tôi) vắng mặt; không hoàn toàn ở đấy, chỉ có độc một sự nhìn ngắm chăm chú. Chiêm nghiệm từng tư tưởng khởi lên rồi tan đi thì tư tưởng sẽ nhận thức được chính mình. Không có kẻ suy tư chiêm nghiệm tư tưởng vì người suy tư chính là tư tưởng.

Vài người qua lại trên bãi cát, khoảng hai hay ba cặp rồi đến một phụ nữ; ta ngồi đây thưởng thức thiên nhiên quanh mình, nào là biển sâu xanh thẳm, nào là núi cao sỏi đá, tất cả đều hợp nhất trong ánh mắt này. Ta nhìn mà không chờ đợi một biến cố nào, không khởi một mục đích nào. Chiêm nghiệm như thế bao hàm hành vi học hỏi, không phải với sự dồn chứa gần như máy móc của hiểu biêt, mà với cái nhìn thật gần, sâu sắc, lanh lợi và trìu mến, mà không có người quan sát. Nếu kẻ quan sát xuất hiện thì anh ta chỉ là quá khứ quan sát hay muốn thế, và chỉ có thể nhớ lại một kỷ niệm không gốc gác, trong khi sự quan sát lại chấn động sức sống, sẵn sàng trong từng giây phút. Vạn vật, từ con cua nhỏ bé cho đến con chim âu cùng các con chim đang bay kia lúc nào cũng rình rập. Chúng tìm mồi, con cá hay cái gì đó để ăn. Có người đến gần hỏi bạn đang nhìn gì thế. Bạn không nhìn gì cả và cái không đó chứa đủ mọi thứ.

Hôm trước một người đàn ông lớn tuổi đến gặp ta. Ông đã từng đi du lịch, thấy lắm thứ và viết cũng nhiều. Ông có bộ râu khá chải chuốt và ăn mặc lịch sự, không buông thả cũng không thô kệch. Ông chăm chú từ đôi giày đến bộ quần áo, và dù là người ngoại quốc, ông nói tiếng Anh thật lưu loát. Với người ngồi trên bãi cát đang mải ngắm nhìn, ông nói lúc ở Ấn, ông đã nói chuyện với rất nhiều người, nào là các nhà mô phạm, các nhà bác học và cả những tên cướp nữa. Theo ông, đa số họ đều không để ý gì đến xã hội, đến chiến tranh vũ khí đương thời, cũng không dấn mình đến vào việc tìm cách quan tâm xã hội. Tuy không phải là nhà cải cách xã hội, ông tự thấy mình có quan hệ mật thiết đến những vấn đề của xã hội mà chúng ta đang sống. Ông không chắc xã hội này có thể thay đổi dễ dàng được, hay có những phương pháp nào để thay đổi. Nhưng ông nhìn xã hội như nó là, một khối thối nát với thái độ ngu xuẩn của những chính trị gia ti tiện, kênh kiệu và thấp hèn thô bạo.

Ông nói: "Ta có thể làm gì cho xã hội này? Đưa ra những cải cách nho nhỏ chỗ này chỗ nọ, thay đổi một tổng thống hay một thủ tướng đâu có đủ - không ít thì nhiều họ cùng là một phường với nhau và chẳng làm nên trò trống gì, vì họ vẫn đại diện cho cùng một thứ tầm phào, nếu không muốn nói là thô bỉ; họ chỉ biết vênh váo chứ không làm ích lợi gì cho ai cả. Nhiều nhất thì họ đề nghị vài thay đổi nho nhỏ, nhưng diễn tiến sự việc không hề đổi thay." Ông ta đã quan sát nhiều nền văn hóa khác nhau. Theo ông thì tận căn bản chúng không khác nhau lắm. Ông có vẻ đứng đắn, tươi vui, và kể quê hương mình đẹp lắm, rộng lớn phong phú, với những bãi sa mạc nóng cháy, những núi đá to cao hùng vĩ. Ta nghe ông như nghe biển rào rạt tiếng thủy triều.

Xã hội không thể thay đổi nếu con người không đổi thay. Chính con người - chúng ta và những người khác - đã tạo ra xã hội từ thế hệ này sang thế hệ khác. Xã hội phát sinh từ thói biển lận, ti tiện, chia rẽ, tham lam, khao khát, thô tháo, bạo tàn, cạnh tranh của chúng ta. Ta phải chịu trách nhiệm về tính tầm thường ngu ngốc và tầm phào lẫn cái nhìn cục bộ về mọi sự, phối hợp với chủ nghĩa tôn giáo. Nếu mỗi người trong chúng ta không thay đổi tận gốc rễ thì xã hội sẽ không bao giờ chuyển biến, mà cứ thế là sản phẩm của ta rồi sau đó cai quản ta. Nó sẽ bắt chước ta theo hình dáng mà ta tạo mẫu. Nó đặt cá nhân vào khuôn, rồi cái khuôn này lại bỏ cá nhân vào cái khung xã hội.

Và hành động này cứ tiếp diễn không ngừng, như biển và thủy triều lên xuống khi chậm, lúc nhanh khi nguy hiểm. Tác động, phản ứng, rồi tác động, ta cứ bị cuốn hút vào chu kỳ chuyển động ấy trừ phi có một mệnh lệnh sâu thẳm từ nội tâm chặn đứng chu kỳ. Chính mệnh lệnh ấy đem lại một trật tự cho xã hội, chứ không phải là sắc luật do chính quyền ban hành. Nhưng bao lâu còn sự rối ren thì vẫn còn pháp luật cùng uy quyền nhà nước vốn do sự vô trật tự mà sinh ra. Luật pháp cũng như xã hội, là cái do con người làm ra; chính con người sản sinh ra luật pháp.

Như vậy chính nội tâm con người tạo ra hoàn cảnh xung quanh tùy theo những giới hạn của nó. Ngoại cảnh lại tác động trên cái tâm điểm là con người, uốn nắn nó.

Có bao giờ hành động này chấm dứt không? Nội tâm tạo ra môi trường tâm lý, luật pháp, các định chế và tổ chức, rồi những thứ này lại khiến con người, tức trí óc nó, phải hoạt động theo một cách nào đó, trong khi chính trí óc, sinh thể bên trong hay phần tâm lý, lại cố thay đổi, chuyển hướng hoàn cảnh. Hoạt động này tiếp diễn từ thời nguyên thủy, nó có thể gay go, nông cạn và đôi khi sáng chói - nhưng đấy vẫn luôn luôn là trận chiến giữa tâm và cảnh không khác gì thủy triều lên xuống. Ta phải tự hỏi có bao giờ hoạt động này gián đoạn hay không, cái chu kỳ tác động tạo phản ứng, hận thù sinh thêm hận thù, bạo lực làm tăng gia bạo lực. Nó chỉ chấm dứt khi nào có sự quan sát không mục đích, không phản ứng, không chiều hướng. Chỉ khi nào có sự tích lũy dồn chứa thì hành động quan sát mới có một định hướng. Nhưng sự quan sát bằng chánh niệm có ý thức, bằng tâm bi mẫn, thì tự nó phát sinh trí tuệ cần thiết. Sự quan sát này liên kết với trí tuệ, sẽ tác động.

Và hành động này không như thủy triều lên xuống; nó đòi hỏi sự mẫn tiệp tối đa để có thể nắm ngay mọi vấn đề không cần danh từ, tên gọi, không một phản ứng nào. Đó là một sự quan sát đầy sức sống và nhiệt tình.

Thứ hai, 9 tháng 5 năm 1983

Điểm xuất phát của chúng ta là một nơi khá cao cho phép ta nhìn xuống tận đáy thung lũng. Theo con đường quanh co dài 3 cây số được viền bằng những cây sồi xứ California và thảm đan sâm lác đác những cổ thụ, ta băng qua dòng thác khô cạn, và trông thấy xa xa bên kia dãy núi, mặt biển xanh ngát. Nơi đây thanh tịnh quá, không gian như chìm lắng. Ta cúi xuống đối diện với những ngọn núi. Ta có thể leo hàng giờ, đi xuống một thung lũng khác rồi lại leo lên. Ta đã làm thế nhiều lần để đến tận đỉnh những dốc đá này. Phía bắc là bãi sa mạc rộng lớn hoang vu nóng bỏng. Nhưng không khí ở đây lại mát mẻ đến nỗi dù trời nắng ta vẫn phải khoác thêm áo.

Khi trở xuống, mải ngắm nhìn nhiều loại cây to, cây nhỏ và những con trùng nhỏ bé, ta bỗng nhiên nghe tiếng con rắn rung chuông. Một cú nhảy may thay khiến ta tránh được nó. Nó cách ta có 2 mét, đuôi ngoe nguẩy liên tục. Ta có thể nhìn đôi ngươi không có mí mắt của nó. Rắn không dài nhưng to bằng cánh tay đàn ông. Ta phải giữ một khoảng cách hợp lý để có thể nhìn chăm chú hoa văn trên da nó, cái đầu tam giác và cái lưỡi đen ngọ nguậy. Cả hai chúng ta yên lặng quan sát nhau. Và đột nhiên, dù đang đối diện với ta, nó nhảy lùi một cú để nhường bước cho ta đi. Nó vẫn còn đứng đo kêu ríu rít, mắt không rời ta. Trò chơi kéo dài mười phút hay hơn nữa, rồi con vật trở nên mệt mỏi. Nó không nhúc nhích, chờ đợi, và không phản ứng nữa khi ta đến gần. Trong giây lát nó dường như mất hẳn nghị lực. Bây giờ ta đang ở sát bên nó. Trái với rắn hổ mang thường dựng lên khi lâm trận, loại này chỉ tiến tới. Nhưng con vật này đã mệt mỏi nên không cử động nữa, vì thế ta bỏ đi. Đây là một con vật khá nguy hiểm, có nọc độc, không biết sợ và sẵn sàng để ta đụng vào thân nó nếu ta muốn.

Xuống núi, ta suýt đạp phải con chim cút dắt theo một tá cút con. Những em bé này chạy tứ tung vào bụi rậm, mẹ chúng cuống quýt theo sau. Chúng chíp chíp gọi nhau. Ta dừng lại ở dưới thấp để ngắm chúng tuôn ra khỏi nơi trú ẩn nấp vào cánh mẹ. Không khí trên cao còn mát lạnh, chúng chờ ánh nhật quang sưởi ấm cả không gian lẫn mặt đất.

Dưới thấp nữa là ngọn thác bé nhỏ, cánh đồng đã mất vẻ xanh tươi, ta quay về phòng hơi mệt nhưng vui vì chuyến dạo chơi trong nắng mai. Ở đây chỉ toàn là cây cam với trái vàng óng, cây hồng và cây sim dưới những cây khuynh diệp thật to. Nhà ta êm đềm quá.

Sáng hôm nay thật dễ chịu với mọi hoạt động tấp nập của thiên nhiên. Những sinh vật nhỏ bé, những con sóc, loài gậm nhấm, hối hả tìm thức ăn buổi sáng. Chúng cũng khá phá hoại vì ăn rễ non của cây nhỏ. Thế nhưng con chó lại giết chúng nhanh hơn với chỉ một cú ngoạm vào răng! Mọi thứ đều khô cằn. Mưa đã đi qua và chỉ trở lại 4 tháng sau, nhưng thung lũng ở phía dưới vẫn còn lấp lánh. Một bầu im lặng lạ lùng bao phủ trái đất, và tồn tại mặc cho tiếng ồn của thành phố và xe cộ. Có một cái gì thiêng liêng gần như sờ mó được. Trạng thái hài hòa với thiên nhiên, với tất cả tạo vật, tự nó đưa đến sự hài hòa với loài người. Nếu mất liên hệ với thiên nhiên, ta sẽ mất luôn sự tương quan với loài người.

Như thường lệ, sau bữa ăn đông người tụ hội, chúng ta có một cuộc thảo luận về ý nghĩa những danh từ, về trọng lượng của chúng, về nội dung, về ý nghĩa sâu xa, về giá trị của chúng và tình cảm mà chúng bao hàm hay gợi lên. Danh từ đương nhiên không bao giờ là chính sự vật, nó chỉ diễn đạt về sự vật. Sự giải thích không phải là vật thể mà nó giải thích. Danh từ ngữ, câu văn và giải thích không phải là sự vật. Danh từ cốt gợi lên ý nghĩ, cảm giác, và ngay cả khi không được thốt ra, nó vẫn ẩn ý trong nó cảm giác của ta. Sự kiện chính nó không bao giờ có dấu vết trong trí óc trong khi lý thuyết, kết luận, sự mô tả và trừu tượng đều để lại một ấn tượng. Cái bàn không có một ấn tượng nào, nhưng "Thượng đế" thì có, dù của Ấn giáo, Ki-tô giáo hay Hồi giáo. Trái với vật thể, chính khái niệm và hình ảnh lại chạm đến bộ óc.

Với tín đồ Ki-tô giáo, danh từ "Jésus" hay "Christ" có một ý nghĩa quan trọng, gợi một tình cảm sâu xa, một cảm xúc. Nhưng danh từ ấy lại không có ý nghĩa gì với người theo đạo Ấn, đạo Phật hay đạo Hồi. Chúng không phải là vật thể. Do được sử dụng từ hơn 2000 năm nay, chúng đã in nét trong trí óc. Những người Hồi giáo cũng như Ki tô giáo đều có Thượng đế riêng, mà chỉ là những phóng ảnh của cái tư tưởng phản ứng trước nỗi sợ hãi và lạc thú.

Dường như ngôn ngữ không thật sự để lại dấu ấn trong trí óc, mà chính lý luận về ngôn ngữ, tính trừu tượng của một vài cảm giác biến thành ý nghĩ, biểu tượng, hình ảnh nhân cách hóa do cái tư tưởng mộng mơ hy vọng đã phóng ra. Tất cả những trừu tượng, những ý nghĩ, những kết luận ấy hoạt động trên trí óc. Nhưng chính vật thể như cái bàn, lại không bao giờ có khả năng ấy.

Danh từ "khổ" chẳng hạn người Ấn giáo hiểu một cách, Ki-tô giáo hiểu cách khác. Nhưng, dù danh từ dùng để diễn tả nó khác nhau, tất cả mọi người đều dự phần đau khổ. Khổ là một dữ kiện. Nhưng khi ta muốn thoát khổ bằng lý thuyết hay bằng cầu viện đến một nhân vật lý tưởng hay một biểu tượng nào đó thì những hình thức trốn chạy ấy tạo mẫu trí óc. Điều quan trọng là hiểu được rằng cái dữ kiện là khổ thì không ghi dấu trên óc não.

Từ "tham luyến" cũng thế: ta cần thấy được từ này, quan sát, quán chiếu nó, cảm nhận chiều sâu của nó, toàn bộ nội dung, hậu quả của nó, cái sự kiện làm ta tham luyến - sự kiện chứ không phải danh từ. Hoạt động này không đòi hỏi trí óc phải xen vào, không đặt nó vào một khuôn mẫu, nhưng một khi ta tách rời khỏi sự kiện bằng tư duy thì chính động tác này, sự trốn chạy này không những xen vào yếu tố thời gian, mà còn khởi sự ảnh hưởng đến trí óc.

Tính dễ bị tổn thương làm ta vận vào mình sự khổ, rồi khổ lại khiến ta tự thu mình, dựng lên một bức tường tự vệ, trở nên cứng rắn và tàn nhẫn. Nhưng khi ta biết nhạy cảm mà không có những phản ứng tàn bạo xấu xa, rất bén nhạy trước từng chuyển động của nội tâm, bén nhạy trước cuộc đời, nhạy cảm đến độ không làm gì để phải hối tiếc, phải thương tổn, cũng không cần tự kỷ luật, thì thế là ta có được phẩm chất của sự sống vô biên.

Danh từ "Phật", hình ảnh ấy, cảm tưởng ấy gợi nơi người Phật tử một tình cảm tôn kính tột bực thấm nhuần niềm tin; họ tìm thấy một nơi nương tựa trong cái hình ảnh do tư tưởng tạo ra ấy. Và vì tư tưởng gắn liền với tri thức đương nhiên bị hạn cuộc, nên hình ảnh ấy - vì chỉ liên quan đến một người, một biểu tượng hay một truyền thống cổ xưa - cũng chính là đầu mối của tranh chấp, nhưng tình cảm tôn kính tách khỏi mọi hình ảnh bên ngoài, mọi biểu tượng v.v..., thì tự nó không phải là một yếu tố có thể làm biến dạng trí óc.

Người đàn ông ngồi gần chúng ta là một con chiên ngoan đạo. Khi danh từ Ki-tô được thốt lên, ta thấy ngay nỗi niềm e dè đầy tôn kính nơi anh ta.Danh từ ấy đã để một dấu ấn trong bộ óc ấy. Anh tò mò quan sát hiện tượng giao lưu qua những danh từ, mỗi chủng tộc cho chúng một ý nghĩa khác nhau và tạo nên một sự phân chia, một giới hạn cho cái tình cảm mà tất cả nhân loại đều san sẻ. Nỗi khổ của con người chỉ là một, khổ là số phận của tất cả. Người Nga giải thích sự kiện khổ khác với lối giải thích của người Ấn giáo hay Ki-tô, nhưng chính cái cảm giác khổ, nỗi buồn sầu, cô độc ... tình cảm ấy không bao giờ lèo lái bộ óc theo cách gì đặc biệt. Như vậy chúng ta phải chú ý đến những danh từ, ý thức sự tinh tế, ý nghĩa và trọng lượng của nó.

Tình cảm bao quát toàn cầu mà trong tương giao tất cả nhân loại đều có, tình cảm ấy chỉ có hiệu lực khi không còn nữa những danh từ quốc gia, bộ tộc, tôn giáo. Một danh từ có thể chứa đầy ý nghĩa và chiều sâu hay vô nghĩa. dối với đa số chúng ta, những danh từ đã mất hết chiều sâu và trọng lượng. Con sông không còn là một con sông nào đó. Những giòng sông ở Mỹ quốc, Anh quốc, Âu châu hay Ấn độ đều là sông, nhưng khi xen vào một danh từ nhận dạng, thì lập tức có sự phân chia. Và sự phân chia này không là gì khác hơn là hình ảnh trong tâm về một con sông nào đó, phẩm chất của nước, chiều sâu và giòng chảy, vẻ đẹp của con sông.

Thứ năm, 12 tháng 5 năm 1983

(Sinh nhật thứ 88 của Krishnamurti)

Bây giờ đang là rạng đông ở bán cầu bên này. Bình minh thức giấc thật sớm và kéo dài rất lâu. Bình minh khởi đầu của một ngày, là một trong những điều kỳ diệu nhất trên đời.

Sau một đêm giông cây xơ xác, lá rũ rách toe, cành khô gãy tơi tả; những cơn gió dai dẳng đã lọc sạch và làm khô không khí. Bình minh khoan thai ló dạng trên mặt đất và đượm một bản chất phi thường, có lẽ do ảnh hưởng cơn giông đêm qua, thanh tịnh tuyệt vời đến nỗi ta không dám thở, e làm phiền một cái gì. Những ngọn lá cho đến những mầm non đều bất động, toàn bộ trái đất hầu như níu kéo hơi thở của chúng, trong một niềm chiêm ngưỡng bao la. Kìa, ánh triêu dương đã phớt nhẹ màu cam, màu vàng lên các đỉnh núi và những vệt sáng đã lặng lẽ nhảy múa trên các dãy đồi. Cuối cùng rộn lên những tiếng hót của chim, tiếng kể lể ai oán của chim cu gáy, tiếng thét của chim ưng đuôi đỏ bay lượn trên trời. Nhưng sự tĩnh mặc của rạng đông vẫn bao phủ ban mai, trùm khắp trái đất.

Nếu ta vượt qua dãy đồi bằng cách đi ngang qua thung lũng, bên kia những vườn cam với vài cánh đồng xanh, cùng cây khuynh diệp cao lớn, ta sẽ đến một độ cao của các tòa nhà. Ở đây có một học viện nào đó, còn ở dốc bên kia của thung lũng có một sân chơi gôn thật lớn, được bảo tồn rất tốt. Ta đã quên bẵng cái sân dạo trước ta từng đến chơi, với những hàng ghế. Nay sân chơi vẫn còn đó, vẫn được giữ gìn cẩn thận. Có nhiều người đang chơi, vai đeo túi xách; ngày trước những cái túi ấy chỉ chứa có sáu hội đoàn, bây giờ nó chứa đến 12 hội, một sự kiện quá chuyên nghiệp, quá tốn kém.

Rồi ta lại đến một ngọn đồi khác cũng chứa đầy những học viện, những tổ chức đủ loại. Trong cái thế giới gọi là tự do này, ở đây, có quá nhiều học viện, nhiều thị trường, nhiều nhóm lao động bên trong và bên ngoài để đem lại bình an trong tâm hồn, bảo vệ thiên nhiên hoang dã, cứu vớt những động vật v.v... Việc làm quái dị này bây giờ đã trở nên quen thuộc, với những nhóm ở nơi này nơi kia, mỗi nhóm có một thủ trưởng, một lãnh đạo, một số thư ký, một người xướng lên và nhiều người nghe theo. Những tổ chức tí hon và những học viện này phát triển một cách lạ lùng, rồi lại dần dần thất bại, gây ảnh hưởng đến tất cả các học viện, trong số có những học viện giúp con người ở phạm vi bên ngoài, chẳng hạn như những học viện dành cho một nền văn hóa rộng lớn. Những học viện này có thể đem lại lợi ích. Nhưng ta không được để những nhóm do đời sống nội tâm điều khiển, tức là mê đắm vào nhiều loại thiền định, tóm lấy. Sự phối hợp giữa hai chữ "bên trong" và "điều khiển" quả khá lạ lùng. Ai điều khiển và điều khiển cái gì? Người điều khiển có đi ngược với mục đích không? Ta dường như không bao giờ tự hỏi những câu căn bản.

Có những tổ chức chuyên giúp người trong thế giới vật lý, được điều khiển bởi những người có lắm vấn đề riêng, khao khát và mong muốn được hoàn thành, luôn săn đuổi thành công. Sư kiện ấy xem ra khó tránh và kéo dài từ bao thế kỷ nay. Nhưng có hiện hữu chăng những học viện dành cho sự học hỏi của con người, hay dành cho việc tăng trưởng bình an trong tâm? Những hệ thống khác nhau dựa trên những kết luận có thật sự giúp con người không? Tất cả những nhà tổ chức trên thế giới dường như đều nghĩ rằng họ sẽ thành công, nhưng họ có thật sự giúp con người thoát được nỗi thống khổ, mối lo sợ và tất cả nỗi khắc khoải của cuộc đời không? Tác động bên ngoài của con người, được đề cao đến thế, được thiết lập như thế trong một loại tạo thành bí ẩn cổ truyền có thay đổi được chút nào con người không?

Tác động ấy có tạo ra yếu tố nào làm thay đổi tận căn để con người khiến tính hung bạo, các cuộc chiến và xung đột triền miên ở nơi mà con người sinh sống chấm dứt không? Hiểu biết có đem lại chút lợi ích nào không? Ta hãy lấy thí dụ chữ "phát triển", khái niệm mà theo đó con người đã tiến hóa nhờ hiểu biết. Từ những thời xa xưa, con người đã góp nhặt một số thông tin, hiểu biết nơi thế giới chung quanh họ, nơi bầu trời chế ngự họ, từ chiếc xe bò cho đến chiếc máy bay phản lực, rồi đến chuyến du lịch lên mặt trăng và v.v... Tất cả những thứ đó biểu trưng cho sự tiến bộ đáng kể. Nhưng hiểu biết này có chấm dứt được tính ích kỷ, nhu cầu đua tranh, thói vô tâm xâm lăng của họ không? Thật ra thì hiểu biết là ý thức và nhận thức về tất cả mọi thứ trên đời, về sự thành lập của nó, về những cuộc xâm lăng của con người từ thuở khai thiên đến nay. Ở nhiều cấp bậc khác nhau ta có những thông tin thật tốt, nhưng nội tâm ta còn quá thô thiển, gần như sơ sài, dù ta có học rộng, biết nhiều, nói hay và quyết đoán nhậm lẹ. Tiến trình bên ngoài này có thể kéo dài bất tận. Có hàng ngàn chuyên gia đủ loại, nhưng ta tự hỏi một cách nghiêm túc có tác động bên ngoài nào, kể cả Thượng đế, có thể giúp con người hết buồn, hết cô đơn, hết phạm tội và hết khắc khoải không? Hay con người cứ buộc phải sống, phải chấp nhận, phải quen với sự kiện ấy và xem nó như là một thành phần của cuộc sống? Đa số trên đời này bằng lòng và chấp nhận nó. Họ hài lòng với những chủng viện hiến mình cho việc cầu nguyện một tha lực - họ cầu nguyện hòa bình, tham gia vào những cuộc biểu tình đòi hòa bình, nhưng trong tim họ lại thiếu bóng bình an.

Cái gì có thể thay đổi con người? Bị tóm vào lưới sợ hãi, trong khi theo đuổi lạc thú bất tận, con người đã đau khổ biết bao. Hình như đấy là số phận của họ và không gì có thể thay đổi được. Cuộc đời là thế. Thay vì trơ lì, đắng cay, giận dữ, ta có thể tự tìm phương pháp chữa trị không? Chắc chắn là không thể nhờ vào tác động bên ngoài được. Con người phải đối mặt với tất cả mọi thứ chứ không được tránh né. Họ cần phải quan sát thật kỹ chứ không được cầu viện. Họ là chủ nhân ông của chính mình. Họ đã tạo ra xã hội này, họ phải chịu trách nhiệm, và trách nhiệm này đòi hỏi họ phải thay đổi chính mình. Nhưng những người ý thức được điều này rất hiếm. Thói lý luận của đa số người rất khác biệt, vô trách nhiệm, chỉ tô bồi đời sống cá nhân, ích kỷ, làm thăng hoa những tham vọng của mình trong khi vẫn tự kỷ.

Điều này không vực dậy bi quan cũng không làm lạc quan lóe lên. Ta phải quan sát tất cả mọi thứ. Ta là những người duy nhất có thể thay đổi chính mình và thay đổi xã hội mà ta đang sống. Đó là sự kiện không thể tránh khỏi. Nếu ta đào tẩu thì không bao giờ có hòa bình trên trái đất này, càng không có niềm vui lâu dài cũng không có cảm giác hạnh phúc.

Bình minh đã mở một ngày mới. Đúng là một ngày mới, một buổi sáng tinh khôi. Và ngước nhìn mọi thứ, ta ngất ngây trước vẻ đẹp của trái đất với cây cối, với của cải của nó. Đúng là một ngày mới và niềm vui vừa chớm có thật. Nó đấy.

Brockwood Park, Hampshire.

Thứ hai, 30 tháng 5 năm 1983

(Từ 14 đến 22 tháng 5, tại Ojai, Krishnamurti đã giảng 4 lần, theo đó là những buổi hỏi - đáp. Ngày 27 tháng 5, ông sang Anh quốc nghỉ ngơi trong ngôi trường của mình, Brockwood Park.)

Ta đến đây được một tháng rồi, trời mưa suốt từ ngày ấy đến nay. Ta đã rời California, nơi mùa khô bắt đầu với ruộng đồng màu hung và ánh dương nóng cháy (nóng hơn 32 độ C và nhiệt độ sẽ tăng lên nữa cho dù người ta đã thông báo một mùa hè mát dịu). Ta xúc động trước thảm cỏ non, những cây xanh tuyệt vời và những cây dẻ đỏ với những cành giương rộng, hơi nám và sắp đổi sang màu nâu. Chúng đang tỏa sức quyến rũ giữa đám cây xanh. Trái đất này đẹp quá. Dù hoang vu hay nhuốm sắc xanh, có vườn cây ăn trái hay ruộng đồng lung linh, nó vẫn cứ đẹp tuyệt.

Dạo chơi trên những cánh đồng có những đàn cừu gặm cỏ,trong rừng vang tiếng chim hót, không khởi một ý niệm nào trong trí óc mà chỉ quan sát trái đất, cây cối, đàn cừu, nghe tiếng gọi của chim cu gáy và chim bồ câu rừng; bước đi không một cảm giác, không một cảm xúc; nhìn cây và toàn thể trái đất. Nhờ quan sát, ta khám phá ra cách lý luận của riêng mình; ý thức được từng hành động của mình, ta không để một ý niệm nào chạy thoát mà không hiểu nguyên nhân và lý do vì sao nó đến. Nếu ta chú ý, không để một hình ảnh nào vượt đi, thì trí óc sẽ rất an bình. Lúc ấy ta có thể nhìn trong sự im lặng tuyệt đối, và sự im lặng này có một chiều sâu bao la, một cái đẹp bền bỉ bất hoại.

Cậu thanh niên chơi thể thao rất hay, rất tuyệt. Cậu cũng là một học trò giỏi và ngoan. Một hôm cậu thưa với thầy giáo: "Thưa thầy, con có thể nói chuyện với thầy được không?" Nhà mô phạm trả lời: "Sao lại không nhỉ, em hãy đi dạo với tôi." Thế là họ có buổi trò chuyện giữa thầy và trò trong sự tôn kính lẫn nhau. Vì thầy giáo cũng là người đứng đắn nên mối tương giao trở nên rất dễ chịu, thân mật, và cả hai đều quên rằng ta là thầy còn kia là trò; giai cấp đã biến mất giữa tính quan trọng của người hiểu biết, thẩm quyền, và người học, kẻ muốn hiểu biết.

Thưa thầy, em tự hỏi thầy có biết điều này có ý nghĩa gì, tại sao em được dạy dỗ, vai trò của em sẽ là gì khi lớn lên, vị trí của em thế nào trong thế giới này, tại sao em phải học, rồi lấy vợ, và tương lai em sẽ ra sao? Đương nhiên là em hiểu mình phải học, phải trải qua vài khóa thi, và em hy vọng sẽ thi đậu. Có lẽ em sẽ sống thêm một thời gian, có lẽ là 50 hay 60 năm hay hơn thế nữa; từ nay cho đến lúc ấy đời sống của em và của những người chung quanh em sẽ ra sao? Tương lai của em như thế nào, nguyên nhân của hàng giờ học hành và nghe thầy giáo giảng dạy là gì? Chiến tranh tàn phá có thể bùng nổ, ta sẽ chết hết. Nếu cái chết là tất cả những gì tương lai dành cho ta, thì học có lợi ích gì? Xin thầy hoan hỉ, em hỏi tất cả những câu hỏi này thật nghiêm túc, vì em đã nghe thầy cũng như các thầy khác nhấn mạnh những điểm này.

Ta cũng muốn hỏi em một chuyện. Em đã đặt nhiều câu hỏi, đã đưa ra nhiều vấn đề. Ta hãy chọn câu hỏi quan trọng nhất: Tương lai của nhân loại và của em ra sao? Như em biết đấy, ba mẹ em giàu có và chắc chắn là muốn giúp em bằng nhiều cách. Có lẽ họ sẽ tặng em một căn nhà và tất cả những gì cần thiết khi em lập gia đình, và em sẽ có một người vợ dễ thương - hy vọng là thế. Vậy thì em sẽ ra sao? Một người tầm thường nào đó ư? Em sẽ có việc làm và em sẽ gắn liền với hiện hữu với tất cả những rắc rối quanh em và trong em - có phải đấy là tương lai của em không? Đương nhiên là chiến tranh có thể bùng nổ cũng có thể không. Hy vọng là nó không xảy ra. Mong sao người ta hiểu ra rằng những cuộc chiến không bao giờ giải quyết được bất cứ vấn đề gì của nhân loại. Con người có thể thăng hoa vài thứ, phát minh ra những phi cơ tốt hơn,v v... nhưng chiến tranh chưa và không bao giờ giải quyết những rắc rối của con người. Do đó bây giờ hãy tạm quên là tất cả chúng ta có thể bị tiêu diệt bởi cái điên cuồng của những sức mạnh tối cao, của những kẻ khủng bố hay của kẻ mị dân ở quốc gia quyết định tiêu hủy những người mà họ xem là kẻ thù. Hãy tạm quên tất cả những thứ ấy mà ngẫm đên tương lai của em, biết rằng em thuộc về những người còn lại. Mai sau em sẽ ra sao? Một người tầm thường chăng? tầm thường có nghĩa là làm phân nửa con đường, phân nửa mọi thứ, không bao giờ đến đích, không tận dụng hết năng lực và trí thông minh của mình, không đòi hỏi sự hoàn hảo nơi mình.

Đương nhiên là em biết mình sẽ phải chịu tất cả những sức ép bên ngoài. Chúng sẽ ra lệnh cho em phải hành động theo cách nào đó. Em cũng sẽ phải chịu đựng những sức ép của nhiều tôn giáo khác nhau, hẹp hòi và bè phái, qua sự tuyên truyền của họ. Đã tuyên truyền thì không ai nói thật; sự thật không thể được cổ động. Do đó ta hy vọng em nhận thức được những sức ép áp đặt em, nào là sức ép của gia đình, của hoàn cảnh, của truyền thống xui khiến em trở nên một triết gia, một nhà vật lý học, nhà bác học hiến mình cho cuộc tìm kiếm trong một phạm vi nào đó, hay một thương gia. Trong lứa tuổi này, em có thể thấy được tất cả các sự kiện đó, em sẽ đi theo hướng nào? Ta đã đề cập đến những vấn đề này trong tam cá nguyệt vừa qua và có lẽ em đã suy gẫm. Như vậy, vì ta chỉ có rất ít thời gian để đi dạo trên đồi, ta hỏi em, không phải với tư cách là một thầy giáo, mà là với tình bạn chân thật, tương lai em ra sao? Dù em đã quyết định trải qua một số kỳ thi để lập sự nghiệp, có nghề nghiệp vững vàng, em không thể không tự hỏi là: "Chỉ có thế này thôi ư?"Dù em có việc làm ổn định và một cuộc sống khá dễ chịu, chắc chắn em sẽ có nhiều phiền não, nhiều rắc rối. Và nếu em có gia đình thì tương lai của con em ra sao? Đấy là một câu hỏi mà em phải tự trả lời, và ta có được đề cập đến không? Em phải suy nghĩ không những đến tương lai của chính mình mà còn của con mình nữa, em cũng phải nghĩ đến tương lai của nhân loại, cho dù em là người Đức, Pháp, Anh hay người Ấn độ đi chăng nữa. Nói đến đây xin em hiểu cho là ta không khuyên em cách cư xử. Chỉ có kẻ ngu mới cho ý kiến, do đó ta không bước vào lãnh vực này. Ta chỉ hỏi em như hỏi một người bạn, và ta mong em hiểu; ta không điều khiển cũng không thuyết phục em. Tương lai em ra sao? Em sẽ chết nhanh hay chết chậm, với ơn huệ và cảm xúc chăng? Em sẽ có tầm thường không dù em thành công trong sự nghiệp? Có thể em có tài về mọi việc, nhưng ở đây ta muốn nói đến sự tầm thường của trí óc, của trái tim con người.

Thưa thầy, thật tình em không biết trả lời sao về tất cả những câu hỏi này. Em chưa đào sâu nhưng khi thầy hỏi em có trở nên tầm thường như mọi người không, em không muốn chút nào hết. Em cũng ý thức được xu hướng của ngoài đời. Em thấy một phần trong em bị lôi cuốn vào tất cả những thứ ấy. Đôi khi em muốn giải trí, vui vẻ, nhưng một khía cạnh khác trong em thấy được nguy hiểm của những thứ đó, nào là những khó khăn, những nhu cầu, những cám dỗ. Vì thế em thật sự không biết mình sẽ đi về đâu. Ngoài ra, như thầy đã lưu ý nhiều lần, em không biết được mình là ai. Chỉ có một điều chắc chắn là: em không muốn mình là kẻ tầm thường với tâm lẫn trí hẹp hòi dù với một trí óc rất có khả năng như thế. Có thể là em học và tiếp nhận được nhiều hiểu biết trong khi vẫn còn là người rất gò bó hạn hẹp. Sự tầm thường, thưa thầy, là một danh từ mà thầy đã khéo sử dụng, và khi nghĩ đến nó, em đâm hoảng - không phải là sợ chữ ấy, mà là sợ tất cả những tương quan của nó, như thầy đã nêu ra. Em thật không biết là nói chuyện với thầy thì mọi sự có sáng tỏ không? Em không thể nói chuyện này một cách dễ dàng với ba mẹ em được. Chắc ba mẹ cũng có những vấn đề tương tự, tuy nhiều tuổi hơn nhưng chắc cũng ở trong trường hợp giống y như em. Như vậy thưa thầy, nếu thầy bằng lòng, em xin được phép nói chuyện với thầy lần nữa. Em cảm thấy rất khó chịu và băn khoăn, không biết khả năng mình có thể đương đầu được tất cả mọi thứ như vậy không: quan sát chúng và cố gắng không trở nên một kẻ tầm thường."

Thật là một buổi sáng kỳ diệu, không gian chìm lắng, đồng cỏ gần kề, hàng giẻ đứng im và con đường đưa đến rừng sâu. Chim bặt tiếng và ngựa hàng xóm ngưng hí. Buổi sáng mát mẻ, êm ái như thế này rất hiếm. An lạc gieo rắc vùng quê và bầu tĩnh mịch tỏa khắp. Ta nhận được cái cảm giác thanh tịnh tuyệt đối. Đấy không phải là một thứ tình cảm lãng mạn, một ý tưởng thơ mộng. Chỉ đã là thế và thế thôi. Chỉ là một sự kiện thật đơn giản. Sáng nay những cây giẻ đỏ nổi bật trên những cánh đồng xanh trải dài, trong khi một đám mây chan hòa ánh sáng ban mai lững lờ trôi trên bầu trời.Ánh triêu dương vừa thức dậy, niềm an lạc trùm khắp, ta trân trọng biết bao. Đấy không phải là sự tôn kính một vị thánh, một vị thần huyền thoại nào, mà là niềm kính ngưỡng phát sinh từ sự huy hoàng này. Sáng nay ta có thể vứt hết mọi hiểu biết để lặng yên như rừng, như cây, như thảm cỏ thanh bình. Bầu trời phớt xanh và êm đềm quá, ô kìa, từ bên kia cánh đồng vọng sang tiếng gọi của chim cu gáy; những con bồ câu rừng đồng thanh gù gừ và chim sáo cất tiếng hót mừng nắng mai. Một chiếc xe hơi đằng xa chạy ngang. Thường thì bầu trời quá êm và quá huy hoàng này kèm theo không khí trong lành bào hiệu một cơn mưa, nhưng hôm nay sự kiện lại khác hẳn, một điều chưa bao giờ xảy ra, và sẽ không bao giờ xảy đến nữa.

Ta rất vui vì em đến dù không báo trước, và nếu em sẵn sàng, ta có thể tiếp tục buổi nói chuyện về tương lai của đời em và về sự tầm thường. Người ta có thể rất tài hoa trong sự nghiệp; người thợ mộc giỏi giang có thể không tầm thường trong công việc nhưng trái lại anh ta có thể tầm thường trong đời sống cá nhân thường nhật, trong mối liên hệ với gia đình. Bây giờ cả hai chúng ta đều hiểu rõ ý nghĩa của từ ngữ ấy, và ta có thể cùng nghiên cứu bề sâu của nó. Ở đây chúng ta nói đến sự tầm thường nội tâm, những tranh chấp tâm lý, những rắc rối và nỗi khó khăn để sống còn. Các nhà bác học cũng có thể có một cuộc sống nội tâm tầm thường. Như vậy, cuộc sống của em sẽ ra sao? Em là một học trò khá thông minh, nhưng em hiến dâng sự thông minh ấy cho cái gì? Ta không nói đến sự nghiệp của em, chuyện này sẽ bàn sau; điều ta chú ý đến bây giờ là cách sống của em. Dĩ nhiên em không phải là một tên sát nhân theo nghĩa bình thường của chữ ấy. Và nếu em đàng hoàng, em sẽ không trở thành một tên độc tài; họ lấn lướt lắm. Có thể em sẽ có địa vị cao và làm việc rất tốt trong lãnh vực mà em lựa chọn. Do vậy hãy tạm gác sự cố này qua một bên; nhưng tận trong thâm tâm, đời sống của em ra sao, em định hướng về đâu? Như tất cả mọi người, em có theo đuổi không ngừng lạc thú với nỗi khổ tâm thường trực về vô số vấn đề tâm lý không?

Thưa thầy, cho đến bây giờ thì em chưa gặp vấn đề gì cả, có chăng chỉ là thi cử với mệt mỏi. Ngoài ra thì không có chuyện gì cả. Em tự thấy mình khá tự do, hạnh phúc và trẻ trung. Khi trông thấy các cụ già, em tự hỏi mình có như các cụ không. Vài cụ đã có sự nghiệp tốt hay đã làm cái gì mình ưa thích; thế nhưng trông các cụ cứ ảm đạm và buồn tẻ như chưa phát huy được hết tài năng sâu sắc của trí thông minh. Chắc chắn là em không muốn giống các cụ. Em muốn sống khác hơn, không phải vì kiêu ngạo hay vì tham vọng. Đương nhiên là em muốn tạo sự nghiệp tốt nhưng cũng không muốn trở nên một ông già hầu như đã mất hết tất cả những gì mình ưa thích.

Em không muốn giống các cụ già, nhưng cuộc sống rất cam go và đôi khi tàn nhẫn, không chừa một ai. Dù em sống ở đây, ở Hiệp chủng quốc hay ở bất cứ nơi nào đi nữa, xã hội sẽ áp đặt lên em một sức ép. Em sẽ thường xuyên mong muốn được trở nên giống người khác, sẽ hơi giả dối vì nói ra những điều mình không thực sự nghĩ trong lòng, và dù có lập gia đình thì em cũng sẽ bị nhiều vấn đề chèn ép. Em phải hiểu cuộc sống là một công cụ rất phức tạp không chỉ đòi hỏi ta phải làm những gì mình thích và đặt tính quật cường vào. Tất cả những thanh niên đều muốn mình trở thành cái gì đó - luật sư, kỹ sư, chính trị gia,v.v... họ bị tính tham vọng thúc đẩy tìm kiếm sở hữu, tiền tài. Các cụ già mà em đề cập đều đã sống như thế đấy. Các cụ đã bị lão hóa do không ngừng tranh chấp, do nhiều ham muốn. Hãy chú ý điều đó. Hãy quan sát những người quanh mình. Tất cả đều cùng hội cùng thuyền. Vài người rời thuyền, lang thang mãi rồi chết. Có kẻ tìm một nơi thanh bình trên trái đất rồi thu mình vào đó. Kẻ khác nữa gia nhập vào một tu viện để lập lời khấn trọn đời. Nhưng phần lớn, hàng triệu người, đều sống một đời thật gò bó với chân trời hạn hẹp. Họ có niềm vui và nỗi khổ riêng mà họ dường như không bao giờ tìm cách tránh né, tìm hiểu hay vượt qua. Do đó, ta tự hỏi tương lai của chúng ta như thế nào, của em ra sao? Đương nhiên là em còn quá trẻ để bàn về vấn đề này, vì tuổi trẻ không thể đo lường hết được tầm cỡ. Có thể em theo thuyết bất khả tri; tuổi trẻ không tin vào điều gì hết, nhưng lúc về già họ sẽ quay về một hình thức tôn giáo mê tín, tín điều hay tín ngưỡng. Tôn giáo không phải là thuốc phiện, nhưng con người đã uốn nắn tôn giáo để đáp ứng nỗi thèm khát mù quáng được vỗ về an ủi. Năm nay em mấy tuổi rồi nhỉ?

Thưa thầy em sắp được 19 tuổi. Bà nội em để lại cho em một số tiền mà em sẽ được hưởng vào năm 21 tuổi, em dự định sẽ đi du lịch cho biết đó biết đây trước khi vào đại học. Nhưng dù em ở đâu, dù tương lai em thế nào, vấn đề này vẫn tồn tại. Có lẽ em sẽ lập gia đình và có con, như thế lại phát sinh câu hỏi to lớn: Tương lai chúng sẽ ra sao? Em biết khá nhiều những hoạt động của các chính trị gia trên toàn cầu. Đó là một nghề rất xấu xa. Theo em, em không thích chút nào và không nghĩ đến chuyện tham gia vào chính trị. Nhưng em muốn có một việc làm tốt. Em muốn có thể làm việc bằng đôi tay và trí óc của mình, nhưng vấn đề là không được rơi vào tầm thường nội tâm. Như vậy, thưa thầy, em phải làm gì? Vâng vâng, em biết là có đền và nhà thờ, nhưng em không quan tâm lắm, nhưng làm thế nào để không phải là một kẻ trung bình, tầm thường, xoàng xĩnh?

Nếu ta có thể góp ý, thì em đừng bao giờ hỏi "như thế nào" trong bất cứ trường hợp nào. Khi xử dụng chữ "như thế nào" là em muốn tìm người hướng dẫn, một biện pháp, một người dắt tay em rồi làm em mất hẳn tự do, mất hẳn khả năng nhìn ra, mất luôn những hoạt động, tư tưởng, và cách sống theo ý mình. Nhu thế em sẽ thành người tầm thường; em mất đi tính liêm khiết cũng như tính thật thà căn bản có khả năng nhìn lại chính mình, là mình, và có thể vươn lên. Do đó đừng bao giờ hỏi "như thế nào". Chúng ta đang nói về vấn đề tâm lý. Em phải hỏi "như thế nào" khi cần ráp một cái máy hay chế tạo một cái máy vi tính. Phải có người dạy em. Nhưng tự do và căn nguyên tâm lý chỉ có thể hiện hữu cùng với ý thức về những hoạt động bên trong của chính mình, sự quan sát từng tư tưởng của mình, trong bản chất của nó cho đến tận nguồn của nó. Hãy quan sát, hãy nhìn. Nhờ quan sát, ta học được rất nhiều về ta hơn là học qua sách vở hay nơi một nhà tâm lý học, hay nơi một vị thầy khó tính, thông minh hay uyên bác.

Chuyện này khó lắm em ạ. Em có thể bị dằng co giữa đường đời muôn vạn nẻo. Có rất nhiều môn để thử qua – sinh vật học – xã hội học – và em có thể bị xâu xé bởi cái xã hội tàn nhẫn này. Chắc chắn em sẽ bị cô đơn, có thể không phải vì vũ lực, vì quyết định hay vì lòng ham muốn, mà vì em bắt đầu thấy cái sai ở quanh mình, và trong mình: những cảm xúc, những ước vọng. Khi em bắt đầu thấy được cái gì là sai, thì lúc ấy trí tuệ em bừng sang, em thông minh hẳn ra. Em phải là ánh sáng của chính mình và đấy mới chính là một trong những điều khó khăn nhất trên đời.

Thưa Thầy, mọi chuyện ấy xem ra thật gay go, phức tạp, ghê gớm và kinh khủng quá.

Ta chỉ nêu rõ mọi sự cho em biết thôi, chứ không muốn làm em sợ hãi. Sự kiện là để mà quan sát. Nếu em biết quan sát thì chúng không bao giờ làm em sợ hãi. Sự kiện không đáng sợ, nhưng nếu em muốn tránh né, muốn quay lưng chạy trốn thì mới thật là khủng khiếp. Em cần phải đứng lại nhìn xem hành động mình có hoàn toàn đúng không, sống với sự kiện ấy chứ không giải thích nó theo sở thích hay theo cách phản ứng của mình. Không có gì đáng sợ lắm đâu. Cuộc đời không đơn giản chút nào. Ta có thể sống giản dị, nhưng cuộc đời lại mênh mông phức tạp. Nó trải dài từ chân trời này sang góc bể kia. Em có thể sống với vài bộ quần áo và một bữa ăn mỗi ngày, nhưng đó không phải là tính giản dị. Vậy hãy giản dị, đừng sống kiểu phức tạp, mâu thuẫn. Chỉ cần giản dị trong tâm…. Em đã chơi tennis sáng nay. Ta đã nhìn em, em chơi khá lắm. Hy vọng chúng ta còn gặp lại, nếu em muốn.

Cám ơn Thầy.

Ojai,California

Thứ ba, 27 tháng 3 năm 1984

(Ngày 6 tháng 6 năm 1983, bà Dorothy Simmon, hiệ trưởng trường Brockwood Park, bị một cơn suy tim. Từ đấy Krishnamurti rất bận rộn với công việc của trường nên không đọc tiếp được. Ngày 1 tháng 7, Ngài đi saanen ở Thụy sĩ dự hội nghị quốc tế hàng năm. Ngày 15 tháng 8 Ngài trở về Brockwood để giảng dạy, rồi đi máy bay đến Delhi ngày 22 tháng 10. )

Để đi từ sân bay đến đường cao tốc ta phải băng qua cái vô vị bất an của những khoảng không gian rộng lớn hàng bao nhiê cây số của đô thị với những ngọn đèn hư ảo và tiếng ồn inh ỏi. Qua khỏi đường hầm ta đột nhiên thấy mình ở trước Thái Bình Dương. Ngày thật sang, gió đi vắng, hoàng hôn chưa đến nên không khí còn mát trước khi bị thán khí làm ô nhiễm. Biển êm đềm hệt như mặt hồ rộng lớn. Ánh nhật quang còn thơ thẩn trên ngọn đồi nên giòng nước sâu thẳm của Thái Bình Dương đượm màu song Nil. Màu xanh dương nhạt ban nãy ở bờ biển vừa nhẹ biến sắc. Chim chóc nô đùa ở bờ và xa xa ẩn hiện bác cá voi.

Sáng nay trên suốt con đường dọc theo bờ biển xe hơi qua lại rất ít, nhưng khắp nơi, trên những ngọn đồi, lại rải rác những căn nhà của những người giàu có. Con đường uốn khúc theo bờ biển may mắn thay tránh được một thành phố khác.

ở đấy có một trung tâm hàng hải với dụng cụ tân tiến dành để tiêu diệt con người. Đi dọc theo trung tâm đó xong, ta rẽ phải, quay lưng với biển cả, những giếng dầu và, ngang qua những vườn cam thơm ngát, một sân golf, ta đến một ngôi làng. Tất cả những lá cây đều lấp lánh trong ánh sang. Nét thanh bình tỏa khắp thung lũng êm đềm, xa hẳn đám đông ồn ào và nhạt nhẽo.

Xứ sở này đẹp quá, bao la quá. Nào là sa mạc, nào là núi non phủ tuyết, nào là thôn làng, những thành phố lớn và những con sông đẹp mê hồn, nào là thảo nguyên kỳ diệu, bát ngát, chứa chan. Ta bước vào căn nhà thật yên tĩnh và êm đềm vừa được xây cất và trang hoàng sạch sẽ đến nỗi các nhà ở thành phố không sao sánh bằng. Có nhiều hoa lắm, nhất là hoa hồng. Đây quả là nơi thuận tiện cho nghỉ ngơi, không phải về dinh dưỡng mà về an bình nội tâm. Sự thanh tịnh là một ân sủng lớn làm trong sạch trí óc và ban cho nó sức sống. Bầu tĩnh mịch này bao hàm một năng lực dũng mãnh, không phải là sức mạnh của tư duy hay của máy móc, mà là tinh túy trong sạch đến nỗi tư duy không thể với tới. Năng lực này chất chứa một uy quyền với những năng khiếu vô biên. Ở đây, nơi này, trí óc có thể vừa linh hoạt vừa hoàn toàn lặng lẽ. Như thế sinh hoạt mãnh liệt của trí óc được thấm nhuần chất lượng, chiều sâu và cái đẹp của tĩnh mịch.

Ta đã từng nói là giáo dục cốt để phát triển toàn bộ trí óc chứ không chỉ một phần của nó; đấy là sự đào luyện con người toàn diện. Các trường trung học cần phải dạy môn tôn giáo song song với môn khoa học. Khoa học chính thực là môn học về hiểu biết, có phải không ? Chính khoa học đã góp phần gây nên tình trạng căng thẳng hiện nay của thế giới. Chính tri thức khoa học đã sang chế ra khí cụ kinh khủng mà trước kia con người chưa từng biết đến. Khí cụ này có thể chỉ trong vài giây đã tiêu diệt toàn bộ những thành phố, khiến hàng triệu người biến ra tro. Tuy nhiên khoa học cũng đem lại nhiều lợi ích hiển nhiên: thong tin, y học, giải phẫu, và vô số những chuyện nhỏ tạo thoải mái cho con người, giúp họ sống dễ dàng hơn, giảm thiểu nỗi khó nhọc bất tận gắn liền với sự kiếm sống, công việc nhà, v.v. Khoa học cũng đã ban cho ta một thần tính hiện đại là chiếc máy vi tính. Ta có thể kể hết những ích lợi mà khoa học đã đem đến cho loài người cũng như những phương tiện để nhân loại tự sát và tiêu diệt toàn bộ vẻ đẹp bao la của thiên nhiên. Những nhà cầm quyền sử dụng những nhà bác học và những người này thích làm việc cho nhà cầm quyền để có địa vị, có tiền, được tôn kính, v.v. Con người cũng hướng về khoa học để có được thế giới hòa bình, nhưng điều này thì thất bại. Chính trị và chính khách cũng không thành công trong việc đem an toàn thật sự đến cho con người, một nền hòa bình trong đó con người có thể sống để không những vun xới ruộng đồng của họ mà còn trau dồi cả trí óc lẫn trái tim và nghệ thuật sống, nghĩa là cái nghệ thuật tối cao.

Nhưng chính những nền tôn giáo được công nhận theo truyền thống, với những tín điều và tín ngưỡng của chúng, lại là nguyên nhân của muôn vàn khổ đau trên đời. Những tôn giáo này phải chịu trách nhiệm về vô số cuộc chiến tranh trong lịch sử vì đã xui khiến con người chống lại con người. Hiện tượng này thỉnh thoảng tái diễn khi một lục địa có binh hùng tướng mạnh áp đặt những tín ngưỡng, lễ nghi và tín điều mình theo cho một lục địa yếu kém hơn đang theo tín ngưỡng, biểu tượng và lễ nghi khác. Đấy không phải là tôn giáo mà chỉ là sự lặp lại một truyền thống nghi lễ đã mất hết ý nghĩa và chỉ gây ra một loại kích thích. Việc ấy đã trở thành một món giải trí khổng lồ. Tôn giáo đúng ra là một cái gì hoàn toàn khác hẳn như ta đã thường nói. Cốt tủy của nó là tự do, nhưng không có nghĩa là tự do làm điều gì mình cho là tốt – một thái độ ấu trĩ, vô trách nhiệm và mâu thuẫn chỉ gây nên khốn khổ, tranh chấp và hỗn tạp. Tự do còn là tất cả những gì khác thế. Nó đòi hỏi một đời sống không xung đột tâm lý,nội tâm. Và trong tự do thì trí óc là một khối đồng nhất, không phân chia manh mún^{^[5]}. Tự do cũng bao hàm tình yêu, lòng trắc ẩn và trí tuệ. Thông minh nằm sẵn trong tình thương và tâmbi mẫn. Ta có thể mãi mãi đi sâu vào địa hạt này, không bằng lời hay trí óc, mà sống với nội tâm thấm nhuần bản chất từ bi.

Ở trường trung học, khoa học tượng trưng cho sự hiểu biết. Hiểu biết này tuy có thể lan rộng vô cùng nhưng lại luôn bị giới hạn vì tất cả mọi hiểu biết đều dựa trên kinh nghiệm, một kinh nghiệm đôi khi chỉ dựa trên giả thuyết. Tri thức là cần thiết, nhưng bao lâu mà khoa học còn đại diện cho hoạt động của một nhóm, một quốc gia tách rời với toàn khối vũ trụ, một kiểu sinh hoạt theo bộ lạc, thì tri thức ấy chỉ gây thêm tranh chấp lớn hơn, rắc rối lớn hơn trên đời. Đó chính là tình trạng đang xảy ra. Khoa học và tri thức khoa học không dành để tiêu diệt nhân loại, vì chung quy khoa học gia cũng là những con người chứ không chỉ là những chuyên gia. Họ cũng them khát, tham lam, tìm an ninh cho riêng mình như tất cả mọi người trên thế giới. Họ cũng như bạn và tôi. Những ngành chuyên môn của họ ngoài ơn ích còn gây nên một sự phá hoại khủng khiếp, mà hai trận chiến vừa qua đã chứng minh rõ rang. Nhân loại như bị cuốn hút vào hành vi bất truyệt phá hoại rồi lại xây dựng; người ta tiêu diệt con người rồi lại sinh sôi ra một dân số lớn hơn rất nhiều. Nhưng nếu tất cả những nhà bác học trên thế giới đều từ chối guồng máy xoay vần này mà tuyên bố rằng : “ chúng tôi không muốn tham gia vào chiến tranh, vào tiêu diệt nhân loại “, thì họ nên đem sự chú tâm, tài hoa và nỗ lực của mình đóng góp vào mối giao hảo tốt đẹp hơn giữa con người với môi trường thiên nhiên.

Nếu một số người tuy không đại diện cho tinh hoa của xã hội, nhưng lại nhất trí với nhau thì họ có thể cống hiến tất cả tài năng của mình vào việc tạo dựng nên một xã hội hoàn toàn khác hẳn; tôn giáo và khoa học lúc ấy có thể hòa hợp nhau.

Tôn giáo là một khía cạnh của khoa học. Khuynh hướng của nó là nhận biết và vượt qua mọi hiểu biết, bao trùm cùng một lúc thiên nhiên và vũ trụ bao la, không phải qua kính hiển vi, mà bằng cái vô biên của trí óc và tấm long. Và cái vô lượng ấy chắc chắn không liên quan đến tôn giáo có tổ chức, dưới bất cứ một hình thức nào. Con người dễ trở thành công cụ của chính đức tin của mình, của lòng cuồng tín của mình, buộc ràng với một giáo điều không thực tế. không một đền đài nào, một thánh đường nào, một nhà thờ nào gìn giữ chân lý, mà chỉ là những biểu tượng, và biểu tượng thì không phải sự kiện. Tôn vinh biểu tượng làm con người xa hẳn thực tế, xa cả chân lý. Nhưng oái ăm thay biểu tượng lại được xem trọng hơn chân lý. Chính biểu tượng là thứ mà người ta tôn kính. Tất cả những tôn giáo ( có tổ chức ) đều dựa trên niềm tin và xác quyết, mà mọi niềm tin, dù thuộc chính trị hay tôn giáo, đều là yếu tố gây chia rẽ.

Nơi nào có chia rẽ thì nơi ấy khó tránh khỏi tranh chấp. Và một yviệc học nghệ thuật sống. Đấy là nghệ thuật vĩ đại hơn tất cả nghệ thuật, vì nó đào luyện con người toàn diện chứ không chỉ đào luyện một khía cạnh dù tốt đẹp đến đâu. Và trong một trường học như thế, nơi mà nhà giáo dục thực sự dấn thân vào nghệ thuật ấy nhưng không xem nó như một lý tưởng mà như một chuyện đương nhiên của đời sống hàng ngày – xin nhắc lại lần nữa, nếu nhà giáo dục biết dấn thân cho nghệ thuật toàn diện ấy mà không xem như mình đã thực hiện một giấc mơ lý tưởng, thì họ có thể tìm thấy trong tài nguyên của trí óc một phương pháp sống giải thoát khỏi những rắc rối, đấu tranh, mâu thuẫn và khổ đau. Tình yêu không phải là một diễn tiến có thể thoát thai từ nỗi đau khổ, khắc khoải cô đơn; tình yêu không ở trong thời gian. Và .hiểu biết, một tinh thần tôn giáo đích thực vượt xa mọi tri thức, có thể nói nó chính là cùng đích của tri thức^{^[6]}, vì cần phải ra khỏi tri thức mới hiểu được cái vĩnh cửu, cái không thuộc thời gian, nhưng tôn giáo thì vượt ngoài trói buộc của thời gian.

Dường như điều thực cấp bách và quan trọng là chúng ta nên góp phần đào tạo một thế hệ mới! Cho dù cả thế giới chỉ có sáu người làm công việc ấy, họ cũng đủ đem lại một thay đổi lớn lao. Nhưng nhà giáo dục cũng cần phải được giáo dục. Thiên chức của vị ấy là thiên chức cao quý nhất trên đời.

Thứ tư, 28 tháng 3 năm 1984

Hình như thủy triều ở Thái Bình Dương không to lắm, ít nhất tại bờ biển California, vì nó lên xuống thật nhẹ nhàng, khác hẳn những ngọn triều khổng lồ thường lui ra hàng trăm mét để mãnh liệt dội trở vào. Tiếng ồn của nó cũng khác, tùy con nước mạnh mẽ dội vào bờ hay rút ra khơi. Âm thanh của nó không giống chút nào tiếng gió lùa trong cây lá.

Mỗi vật dường như có một âm thanh riêng. Cái cây đơn độc trong đồng ruộng kia có âm hưởng đặc biệt phù hợp với nét hiu quạnh của nó. Những cây cù tùng từ muôn đời vẫn giữ gìn bài ca thâm sâu của chúng. Sự im lặng chính nó cũng có một âm điệu riêng. Và hiển nhiên còn có tiếng lải nhải bất tận của những con người đang bàn về công việc làm ăn, về chính trị và về những tiến bộ kỹ thuật của họ. Một quyển sách hay cũng có những âm hưởng đặc biệt. Cả đến không gian bao la vô tận cũng có cái nhịp điệu âm vang của nó.

Thủy triều lên và xuống rất giống tác động và phản ứng của con người, thật nhậm lẹ. Chúng ta có những hành động và phản ứng rất nhanh, không chừa một khoảng trống nào trước khi hành động; như khi được đặt một câu hỏi là ta vội cố tìm ngay câu trả lời, giải đáp cho một vấn đề. Không bao giờ có khoảng hở giữa hỏi và đáp. Nhưng chúng ta không khác gì ngọn triều của sự sống, cả về nội tâm lẫn ngoại cảnh. Ta cố thiết lập một tương quan với ngoại giới vì cứ tưởng nội tâm là một thực thể tách biệt không dính dáng gì đến cảnh ngoài. Nhưng vận hành ở ngoại cảnh đương nhiên là một chuyển động vang dội từ bên trong, cả hai chỉ là một như thủy triều lên xuống. Cái chuyển động bất tận của ngoại cảnh và nội tâm ấy chính là sự phản ứng lại trước mọi khiêu khích. Đời sống của chúng ta là vậy. Khi ta khởi sự triển khai một kế hoạch gì trong tâm, thì nội tâm ấy trở thành nô lệ cho ngoại cảnh. Như cái xã hội mà chúng ta đã tạo ra là ngoại cảnh, rồi nội tâm ta lại thành kẻ nô lệ cho ngoại cảnh ấy. Và sự phản kháng lại ngoại cảnh là sự phản kháng của nội tâm. Sự tác động và phản ứng bất tận, khắc khoải ấy chứa đầy sự khiếp đảm. Có bao giờ cái hoạt động này ngừng nghỉ không? Ngọn triều lên xuống của nước biển dĩ nhiên biệt lập hẳn với hoạt động tương tác giữa ngoại cảnh và nội tâm, trong đó tâm biến thành cảnh, và cảnh khi đã thành rõ rệt, trở lại quấy nhiễu tâm; rồi tâm lại có phản ứng trước sự lấn lướt của cảnh. Cứ như thế cuộc đời diễn tiến, do một chuỗi liên tục khổ đau và lạc thú tạo thành.

Dường như chúng ta không bao giờ hiểu rằng chỉ có một chuyển động duy nhất, ngoại cảnh và nội tâm không phải là hai. Như cùng một con nước ấy rút ra khơi rồi dội trở vào bãi cát và ghềnh đá. Chính vì chúng ta tách rời ngoài với trong nên mâu thuẫn phát sinh, tạo ra tranh chấp và thống khổ. Sự phân chia tâm và cảnh là một trong những nguyên nhân chính của tranh chấp, nhưng chúng ta dường như không bao giờ học được điều này. Học không chỉ là thuộc lòng mà là một hoạt động liên tục. Cần phải học cách sống mà không có sự mâu thuẫn của phân chia như thế. Ngoại cảnh và nội tâm là một tổng thể nằm trong một hoạt động duy nhất, bất phân. Đương nhiên tri thức ta có thể nắm được vấn đề ấy và chấp nhận nó như một lý thuyết hay khái niệm. Nhưng ta không bao giờ học hỏi được điều gì nếu chỉ sống bằng quan niệm. Những quan niệm trở thành những tĩnh vật; dù người ta có thể thay đổi quan niệm nhưng chúng vẫn là tĩnh vật cứng ngắc. Nhưng cái sự kiện cảm nhận được, thấy được sự sống không phải là hai hoạt động tâm và cảnh riêng biệt mà chỉ là một, biết được rằng mọi tương giao đều là cái hoạt động duy nhất ấy, ngọn triều đau khổ và khoái lạc, niềm vui và nỗi thất vọng, cô đơn và trốn chạy cô đơn, trực nhận không cần lời lẽ rằng cuộc đời là một tổng thể không phân chia, đấy chính là học hỏi. Và sự học này không cần thời gian, không phải là một diễn tiến từ từ vì khi ấy thì thời gian lại trở thành một yếu tố phân chia. Chỉ khi có sự tách rời cái toàn thể thành ra phân đoạn, cục bộ, thì mới có tác động của thời gian^{^[7]}. Nhưng khi mà, trong một thoáng, ta thấy được thực tại về bản chất cái toàn thể là như vậy, thì cái nhất thể của nó được biểu hiện thành một chuỗi bất tận gồm tác động và phản ứng, như sang và tối, ngày và đêm, vẻ đẹp và sự xấu xa….

Cái toàn thể ấy ở ngoài ngọn triều lên xuống của cuộc đời, của tác động và phản ứng. Cái đẹp không có đối lập. Hận thù không phải là cái đối nghịch với tình yêu.

Thứ sáu, 30 tháng 3 năm 1984

Sáng nay ta theo con đường đi xuống. Mùa xuân đang ngự trị, trời xanh diệu kỳ không một gợn mây, nắng xuân ấm áp. Ta rất sảng khoái. Lá cây lấp lánh trong ánh sáng huy hoàng. Đẹp quá! Kìa là núi cao, thâm sâu với dãy đồi xanh vây phủ. Ta lặng lẽ bước đi không suy tư nghĩ ngợi. Ồ, dưới chân ta là một chiếc lá chết, vàng và đỏ thắm, một chiếc lá mùa thu. Chiếc lá mới đẹp làm sao, giản dị trong cái chết của nó, linh động, tràn trề vẻ đẹp và nhựa sống của cây, của mùa hè. Nó chưa tàn úa. Nhìn nó thật kỹ, ta có thể nhận ra tất cả những đường gân nổi, cái cuống và hình dáng tuyệt mỹ. Trong ngọn lá này là dấu ấn của toàn thể cái cây từ đó nó sinh ra.

Tại sao con người lại chết đau thương đến thế, chết trong ưu sầu, trong bệnh hoạn, trong tàn phế vì tuổi tác, trong suy vong và tàn tạ của cơ thể? Sao con người không thể chết tự nhiên, đẹp đẽ như chiếc lá này? Có điều gì không ổn nơi chúng ta nhỉ? Mặc dù có nhiều y sĩ, thuốc men, bệnh viện, phẫu thuật cùng tất cả nỗ lực để sống, những lạc thú cuộc đời, dường như chúng ta không thể nào chết đơn giản và đầy tư cách, chết với nụ cười trên môi.

Hôm trước khi đi dạo trên con đường, ta nghe vẳng lên từ phía sau tiếng tụng kinh hài hòa, trầm bổng, mang âm hưởng mạnh mẽ cổ kính của Phạn ngữ. Ta đứng lại nhìn anh con cả lưng trần cầm lư hương bằng đất đang ngún lửa. Theo sau là hai người đàn ông khiêng một cái xác quấn vải trắng. Cả đoàn vừa đi vừa tụng kinh và vì ta biết bài kinh ấy, ta rất muốn tham gia vào đám tang. Ta chờ họ đi ngang để theo xuống dưới đường cùng tiếng tụng kinh. Anh con cả mếu máo. Họ đã khiêng xác cha anh xuống bờ sông, nơi có một dàn củi được sắp sẵn. Đặt xác ông cụ lên dàn xong, họ đốt lửa. Sự việc xảy ra thật tự nhiên, thật đơn giản. không một bó hoa, xe tang hay xe ngựa, mọi sự diễn ra thật im lặng, thật trang nghiêm. Và chiếc lá này gợi lên trong ta hàng ngàn chiếc lá trên cây. Mùa đông đến, lá phải lìa cành mẹ rồi lưu lạc đến con đường này, khô héo, phai nhạt để bay đi, phiêu dạt theo gió đẩy đưa rồi mãi mãi bặt tăm.

Khi dạy cho trẻ làm toán, tập viết, tập đọc và tất cả những gì đưa đến hiểu biết thì bạn phải dạy cho chúng biết phẩm giá của cái chết. Chết không phải là một thứ bệnh hoạn và đau đớn mà thỉnh thoảng bạn phải đương đầu, chết là một phần của cuộc sống thường nhật – như khi bạn nhìn trời xanh hay con châu chấu trên lá. Chết là một phần của việc học cách sống, như chuyện mọc răng và những ốm đau nóng sốt của trẻ con. Trẻ con được trời phú cho tính tò mò lạ thường. Nếu bạn hiểu bản chất của cái chết, bạn chỉ cần nói rằng tất cả đều chết, rằng cát bụi trở về với cát bụi, nhưng hãy giải thích không chút e dè cho chúng biết thế nào là chết. Hãy cho chúng cảm nhận được sống và chết chỉ là một, chỉ là một sự cố không bắt đầu vào lúc cuối đời sau 50, 60, hay 90 tuổi, mà chết giống như chiếc lá. Bạn có trông thấy các cụ già không? Các cụ tàn tạ, hiu quạnh, khổ sở, xấu xí quá. Phải chăng vì các cụ đã không hiểu sống với chết là thế nào? Các cụ đã lạm dụng sự sống, đã tận hưởng nó, đã lãng phí nó trong cuộc tranh chấp không ngừng chỉ có đưa đến sự củng cố them cái tôi, ta, tự ngã. Chúng ta sống cuộc đời của mình bằng cách trải nghiệm đủ loại phấn đấu và đau khổ, với công việc bất tận trước mắt, chỉ hưởng được một chút lạc thú ít oi vào những buổi ăn tối xong uống rượu hoặc phì phào thuốc lá. Rồi đến cuối đời, ta phải đối diện với cái ta gọi là thần chết mà người ta rất sợ. Và người ta cứ tưởng rằng họ có thể hiểu được cái chết và cảm nhận nó một cách sâu xa. Trẻ con với óc tò mò có thể được hướng dẫn để hiểu rằng chết không chỉ là sự héo mòn của thể xác vì tuổi tác, bệnh hoạn hay tai nạn bất ngờ nào đó, mà mỗi một ngày qua đi cũng là cái chết của chính mình.

Không có sự phục sinh, đấy là một mê tín, một niềm tin theo giáo điều. Tất cả những gì hiện hữu trên trái đất tuyệt vời này đều sống, chết, thành hình rồi tàn tạ và biến mất. Cần có trí tuệ mới nắm được tất cả chuyển động này của đời sống. Nhưng đấy không phải là trí thông minh phát xuất từ tư duy sách vở hay hiểu biết, mà là trí thông minh phát từ tình yêu, lòng bi mẫn với tính nhạy bén của nó. Ta chắc chắn rằng, nếu nhà giáo dục hiểu được ý nghĩa của cái chết và phẩm chất của nó, rằng chết là chuyện vô cùng đơn giản – nếu vị ấy hiểu nó không phải qua tri thức mà hiểu một cách sâu xa – thì vị ấy có thể làm cho trẻ con hay học trò nắm ngay được cái điều rằng sự chết, sự chấm dứt, là điều không cần phải né tránh, vì nó là một phần của toàn bộ đời sống. Nhờ vậy, khi học sinh hay đứa trẻ lớn lên, nó sẽ không bao giờ sợ chết. Nếu tất cả nhân loại sinh trước chúng ta qua nhiều thế hệ mà vẫn còn sống trên trái đất này thì thật là một điều kinh khủng. Khởi đầu không phải là chấm dứt.

Và ta muốn giúp - ồ không, ta dùng từ chưa đúng – ta mong mỏi các nhà giáo dục nên gán cho cái chết một sự thật hiển nhiên nào đó, không phải cái chết của một kẻ khác mà của chính mình. Dù trẻ hay già, ai cũng phải đương đầu với nó. Đây không phải là một chuyện buồn được xây dựng bằng nước mắt, cô đơn, ly biệt. Người ta giết hại quá dễ dàng, không chỉ giết những con vật cung cấp cho các bữa ăn của chúng ta , mà còn tàn sát chỉ để tiêu khiển, mà người ta gọi là một môn thể thao. Giết một con nai trong mùa săn chẳng khác nào giết người láng giềng của mình. Người ta giết súc vật vì họ đã mất tương quan với thiên nhiên, với những sinh vật sống trên trái đất. Trong chiến tranh con người tàn sát nhân danh những ý thức hệ lãng mạn, nhân danh tổ quốc hay chính trị. Nhân danh Thượng đế người ta giết người. Bạo động và sát sinh luôn đi đôi với nhau.

Và trước chiếc lá chết này chết trong dáng vẻ tuyệt đẹp với tất cả màu sắc tươi thắm của nó, có lẽ ta cảm nhận được tận đáy long thế nào là cái chết của chính mình, không phải ở cuối đời mà lúc khởi đầu sự sống. Cái chết không phải là một chuyện gì ghê gớm cần né tránh phân biệt ( với sự sống ), đúng hơn đấy là một người bạn theo ta từng ngày, trên từng cây số. Từ nhận thức này, sẽ phát sinh một ý thức kỳ diệu về cái Vô cùng.

[1] Ví dụ, tôi là một kẻ tham lam. Tôi có cần phải bỏ ra 30 năm để trừ thói tham lam ấy chăng? LGD

[2] . Nghĩa là, không những bằng vũ trang, mà còn bằng lời nói, ý nghĩ và ngay cả sự im lặng - DG

[3] Sông Hằng, lúc Ngài nghỉ ở Berarès.

[4] Giữa mình với toàn thể vũ trụ. DG

[5] VD làm ra vẻ đạo đức mà trong tâm thì khác – DG.

[6] Cái biết quan trọng nhất chính là biết sống – DG.

[7] Không có thời gian, vì thấy chân lý là phải thấy ngay cái một, chứ không phải thấy từ từ - DG