BÁT CHÁNH ĐẠO Tác giả Annie Besant Bản dịch www.thongthienhoc.com

Xuất bản năm 1955 Nhà Xuất bản Thông Thiên Học, Adyar, Chennai [Madras]

Ấn Độ Một bài thuyết trình của Annie Besant  tại Trường Ananda, Colombo, Tích lan năm 1907

2.300 năm đã trôi qua từ khi vị Đại vương Phật giáo A Dục đã phái con trai và con gái của mình đi tới đảo Tích lan để trồng ở đảo này chẳng những là cành ghép từ cây linh thiêng ở Bồ đề đạo tràng, mà còn là trồng ở đây một cành ghép của Cây Minh Triết, để từ đó đến nay đã lan tràn khắp đảo này cũng như lan tràn khắp các quốc gia trên thế giới – cái Cây Minh Triết mà ta gọi là tín ngưỡng Phật giáo. Chiều này ta phải xét tới một trong những giáo huấn vĩ đại của Đức Phật để đem ra học hỏi. Các bạn hẳn nhớ, khi Ngài rời bỏ cung điện của vua cha, để lại vợ và đứa con thơ ấu, khi nhờ vào sự sự giúp đỡ của những vị huấn sư trong rừng thẳm, Ngài đã tìm đường đi tới sự sống, khi Ngài dùng phép tu khổ hạnh để tìm thấy con đường mà những người khác không dạy Ngài được, thì cuối cùng Ngài đã ngồi dưới cái cây nổi tiếng ấy, đã chinh phục mọi sự cám dỗ, đã đẩy lùi mọi ảo tưởng hão huyền của Ma vương, thì cuối cùng Ngài đạt được sự giác ngộ, khi ngài nhập vào viên giác – khi lần đầu tiên trong cuộc đời Ngài thấu triệt được – Tứ Diệu Đề: Khổ, Tập, Diệt, Đạo, tức Bát Chánh Đạo. Và chiều này tôi yêu cầu quí vị chú ý tới Bát Chánh Đạo ấy.

Được đặc trưng là mọi giáo huấn được tóm gọn của Đức Thế Tôn, các giáo huấn này đều tràn đầy minh triết; ấy là vì cũng giống như ta viết nhiều bộ sách để trình bày mỗi một trong Tứ Diệu Đế; cũng vậy toàn bộ định luật về cuộc đời, toàn thể qui tắc ứng xử đều được diễn tả dứt khoát trong các câu kinh của Bát Chánh Đạo này; và nếu người ta đi theo Bát Chánh Đạo ấy, nếu y thi hành tám huấn thị được trao truyền, thì người ta ắt bắc được nhịp cầu đi tới ngưỡng cửa của quả vị La hán và đã dọn mình để giải thoát.

Thế mà Bát Chánh Đạo này là gì? Nó bao gồm tám huấn thị hoặc ta có thể gọi là tám chân lý lớn, mỗi điều đều được ứng dụng cho nhân sinh, mỗi điều đều được dự tính để uốn nắn số phận con người; sự tiến hóa của con người ắt nhanh chóng và an toàn nếu y xét từng điều một, thấu hiểu và thực hành chúng. Chân lý lớn đầu tiên là Chánh Kiến; thứ nhì là Chánh Tư duy; rồi thứ ba và thứ tư (xuất phát từ Chánh Tư duy) là Chánh Ngữ và Chánh Nghiệp; thế rồi tới thế giới bên ngoài ta có Chánh Mệnh; rồi tới Chánh Tinh tấn; rồi tới Chánh Niệm và cuối cùng thành tựu cao nhất là Chánh Định.

Ta có thể gọi chúng là tám bước trên Thánh đạo, đó là tám chân lý lớn để dẫn dắt nhân sinh.

Ta hãy xét tám chân lý này từng điều một để xem nhờ vậy một Phật tử chân chính có thể uốn nắn cuộc đời mình ra sao. Vậy thì trước hết là Chánh Kiến – đôi khi ta thấy nó được dịch như vậy; bởi vì thường thường dịch từ tiếng Bắc phạn hay tiếng Nam Phạn sang tiếng Anh thì từ ngữ nguyên thủy vốn đầy đủ và phong phú hơn từ tiếng Anh, cho nên ta cần phải có hai từ tiếng Anh để giải thích chỉ một từ tiếng Phạn thôi. Vì vậy có khi từ tiếng Phạn này cũng được dịch là Chánh Tín. Nhưng thật ra mọi đức tin đều nên dựa vào kiến thức. Nếu điều gì mà người ta biết đúng thì chỉ có như vậy y mới có thể tin đúng; còn mọi đức tin khác đều chỉ là cả tin và điên rồ. Thế mà trong thế giới hiện đại người ta không nghĩ rằng Chánh Tín là rất quan trọng đến mức ta nên đặt nó vào ngay lúc bắt đầu Bát Chánh Đạo. Nhưng Chánh Tín hoặc Chánh Kiến, quả thật là điều cốt lõi và có tầm quan trọng sống còn nhất trong mọi thứ. Đây là nền tảng mà mọi tư tưởng, ngôn ngữ và hành động đều được xây dựng trên đó. Nếu cái nền ấy bị thối nát thì làm sao ta xây dựng được một cái nhà an toàn trên cái nền mục rữa ấy để cho con người sống trong đó được?

Vậy thì Chánh Kiến là gì? Đó là kiến thức dựa trên và phù hợp với những sự thật của cuộc sống, những sự thật của vũ trụ, đó là Định luật vây bũa xung quanh ta mà không một nỗ lực nào của ta có thể làm thay đổi hoặc xê dịch nó được. Đó là kiến thức về những định luật mà vũ trụ được xây dựng trên đó, những định luật không thay đổi, không biến thiên, không thể bị phá vỡ, nhưng lại có thể bị coi thường. Thế mà, nếu ta coi thường những định luật này cho dẫu ta không có kiến thức đúng đắn liên quan tới chúng, cho dẫu thay vì là kiến thức thì ta vẫn cứ vô minh, thiếu kiến thức, lúc bấy giờ khi ta không có kiến thức ấy, thì ta không thể dẫn dắt đời mình tới bất cứ cứu cánh hữu ích nào. Thế rồi tôi không thể đi sâu vào toàn bộ địa hạt Chánh Kiến; nhưng có hai định luật lớn được phát biểu mà con người cần phải biết nếu y muốn chỉ đạo đúng đắn cuộc đời mình; và nếu y biết rõ hai định luật này cho đúng để hành xử theo chúng thì cuộc đời y sẽ trở nên cao thượng đối với bản thân y, sẽ có ích lợi cho tất cả những ai mà y đang sống trong nhân quần. Một trong những định luật này là luật Nhân Quả mà ta gọi là luật Tác động tức luật Karma, còn cái luật kia là luật Đối ngẫu, cái luật biểu hiện qua sự kiện nếu ta để cho rung động thuộc loại này gặp một rung động cùng loại, thì rung động ấy tăng trưởng mạnh hơn, lớn hơn, rộng khắp hơn; nhưng nếu ta để cho một rung động thuộc loại đối lập gặp rung động ấy thì rung động này ắt làm triệt tiêu rung động kia khi xét theo quan điểm luân lý. Đó là nguyên lý vĩ đại dĩ đức báo oán.

Ta hãy thử xem Đức Thế Tôn dạy Luật Nhân Quả này ra sao, bởi vì thật đáng chú ý rằng Ngài dạy luật này theo một cách thức mà mọi người đều có thể hiểu được, bằng cách chọn lựa một biểu tượng thật đáng ngưỡng mộ, bằng cách khiến cho người nghe mình chú ý tới những điều quen thuộc và rút ra từ đó những điều diễn tả chân lý sâu sắc. Ngài dạy Luật Nhân Quả, Luật Karma này như thế nào? Ngài dạy rằng nếu người ta hành động theo một tư tưởng độc ác thì đau khổ ắt nối tiếp hành động ấy như bánh xe đi theo chân của con bò kéo xe. Không một người nông dân nào đang rảo bước trên đường phố, không một người trồng trọt nào đang cày sâu cuốc bẫm mà lại không chấp nhận cái hình ảnh sinh động ấy: bánh xe đi sau chân con bò như thế nào, đến mức bao nhiêu thì đau khổ theo sau tư tưởng hoặc hành vi độc ác như thế ấy đến mức bấy nhiêu; tác động của định luật là tất yếu và ta không thể phá vỡ nó được. Lại nữa, nếu người ta hành động theo một tư tưởng trong sạch thì hạnh phúc đi kèm theo y không thể tách rời được chẳng khác nào bóng theo hình. Không một đứa trẻ nào đi trong ánh nắng chang chang mà lại không biết rằng bóng của mình không thể tách rời khỏi hình của chính mình; sự liên kết giữa bóng và hình tất yếu bao nhiêu thì sự liên kết giữa cách sống đúng đắn và hạnh phúc cũng tất yếu bấy nhiêu.

Thế thì giả sử rằng các bạn vỡ lẽ ra được cái khâu Chánh Kiến ấy; giả sử bất cứ khi nào bạn bị cám dỗ thì bạn cũng đẩy lùi được nó bởi nghĩ tới việc đau khổ đi kèm theo đó; giả sử bạn đã ngộ ra được rằng không ai có thể cứu bạn khỏi hậu quả của những hành động của chính mình; thế thì còn một điều gì khác nữa mà bạn muốn biết để dẫn dắt cho cách ứng xử của mình được đúng đắn, và đó là điều mà tôi đã gọi là luật Đối ngẫu. Ta hãy xem Đức Phật đã dạy giáo lý vĩ đại khác nữa này ra sao để cho mọi thiện nam tín nữ có thể hiểu được nó và bằng cách đó dẫn dắt cuộc đời mình.

Có một câu chuyện quen thuộc nhưng hay ho đến nỗi tính quen thuộc dường như chỉ khiến cho nó có thêm một chút duyên dáng mới mẻ. Có một ông vua tên là Kashi, ông chiến đấu với vị vua Koshala và chinh phục được người này. Thế rồi vua Koshala và hoàng hậu cao chạy xa bay, ẩn náu ở một nơi nào đó cứ trốn lén như vậy mãi. Nhưng họ bị tố giác cho nên lọt vào tay vị vua chiến thằng để rồi bị bắt giữ và kết án tử hình. Lúc bấy giờ con trai của họ len lỏi qua đám đông đến gặp cha mẹ để nói lời vĩnh biệt, và nghe được từ miệng của vua cha giáo huấn cuối cùng sau đây: “Con ơi, đừng nhìn xa cũng đừng nhìn gần, hận thù không thể dập tắt được hận thù; chỉ có không hận thù mới xóa bỏ được hận thù”. Đứa con không thể hiểu được lời lẽ này. Nó hết sức bối rối. Nhưng cuộc đời ắt giải thích được, vì cuộc đời thường giải thích những giáo huấn minh triết mà thoạt nghe có vẻ tối tăm, mơ hồ. Đứa con của ông vua bị hành hình trở thành người hầu của ông vua đã giết cha mẹ mình. Ông vua là chủ của nó đâm ra yêu mến nó, và thường nằm ngủ đầu gác lên gối của đứa con có cha mẹ bị hành hình. Một ngày kia khi ông vua đang ngủ như vậy, thì chàng thanh niên chợt nhớ tới cha mẹ mình bị người đang ngủ hành hình ra sao. Bị xúc động bởi tư tưởng và lòng hận thù ấy, y rút gươm ra và nghĩ đến việc giết chết người đã giết cha mẹ mình. Nhưng những lời lẽ của cha y lại đột khởi trong trí y: “Đừng nhìn gần” nghĩa là đừng hành động hấp tấp. Đó là thông điệp đến với y qua biết bao năm tháng, thế là y bèn tra gươm vào vỏ. Giờ đây ông vua bèn thức dậy và y lại rút gươm ra dường như thể y dọa sẽ giết ông vua. Ông vua năn nỉ xin được toàn mạng, chàng thanh niên trả lời ông vua rằng mình không giết vua, nhưng nội việc dọa giết vua thì thật sự mình đã đáng bị trừng phạt và vì vậy xin vua tha tội. Vua tha tội cho chàng thanh niên cũng giống như y tha thứ cho ông vua; và thế rồi chàng thanh niên nói với ông vua rằng mình đã kịp nhớ ra những lời lẽ của cha mình: ‘Đừng nhìn xa’ nghĩa là đừng giữ mãi lòng hận thù, ‘đừng nhìn gần’ nghĩa là đừng hấp tấp hành động. Chẳng bao giờ lòng hận thù xóa bỏ được lòng hận thù mà chỉ có tình thương mới xóa bỏ được lòng hận thù.

“Hỡi quốc vương, nếu tôi giết ngài thì bạn bè ngài ắt cũng giết lại tôi; đến lượt bạn bè tôi lại giết bạn bè ngài, thế thì cứ trả đi đáp lại, cái hậu duệ độc ác của lòng hận thù cứ tiếp diễn mãi. Ngài đã ban mạng sống cho sự sống của tôi và tôi cũng ban mạng sống cho sự sống của ngài. Vì thế cho nên tình thương đã xóa bỏ được hận thù và chúng ta là những người bạn.”

Đó là luật Đối ngẫu giải thích theo một cách thức mà không ai quên được một khi đã nghe thấy câu chuyện này. Đức Phật đã tổng kết nó bằng bốn câu nói. Bạn có thể mở rộng chúng ra cho mọi xúc động mà bạn có thể cảm nhận, cho mọi hành vi đối với các tạo vật đồng loại. “Mong sao con người hãy dùng tình thương để chiến thắng sự giận dữ; dùng lòng tử tế để khắc phục lòng hận thù; dùng sự rộng lượng để chiến thắng sự tham lam và dùng sự thật để chiến thắng kẻ dối trá”. Ta hãy xem trong những câu ấy thì vế này được đưa ra chống lại vế đối lập; để chống lại thói xấu thì ta có đức tính ngược hẳn lại nó. Nếu một người giận dữ với bạn mà bạn đáp trả lại bằng sự giận dữ thì sự giận dữ sẽ lôi cuốn cả hai; nhưng bạn đáp lại bằng tình thương thì sự giận dữ sẽ biến mất và sự hòa bình bao trùm lên cả hai người, mà nếu không cư xử như vậy thì ắt đã là kẻ thù. Nếu người ta đối xử bất công sai trái với bạn thì đừng đáp trả lại y bằng điều sai trái mà y đã làm cho mình; theo cái cách thiển cận của thế gian, người ta ăn miếng trả miếng và thế là điều ác cứ trở nên miên viễn. Nếu người ta tham lam thì đừng tỏ ra tham lam đối với y mà hãy rộng lượng. Nếu y bủn xỉn thì ta hãy trút hết cho y những gì mà mình có; hãy dạy cho y đức tính đối lập chứ đừng cho y thấy cái thói xấu của chính y được lập lại khi được phản chiếu qua gương. Nếu người ta nói dối bạn thì đừng nói dối đáp trả lại người ta. Có biết bao nhiêu người bảo rằng: “Y nói láo với tôi và tôi chỉ ăn miếng trả miếng y thôi”. Đây là minh triết của Đức Phật: Nếu người ta nói láo với bạn thì hãy đáp trả lại y bằng sự thật và kẻ nói láo sẽ trở nên chân thật, thế là sự thật ắt chế ngự cả hai. Vậy thì ta hãy thực hành những chân lý cao thượng này, giáo lý minh triết cao thượng này được đem ra thực hành trong đời bạn, thực hành trong việc làm ăn của mình, ở nhà của mình, ở bất cứ nơi đâu mà ta gặp gỡ những người đồng loại. Nếu người ta cư xử sai trái với bạn thì hãy đáp trả lại y bằng đức tính đối lập và lúc bấy giờ ta ắt có quyền tự xưng là một tín đồ của Đức Thế Tôn.

Sau khi đã đặt nền tảng Chánh Kiến (ít ra cũng biết được hai sự kiện chính yếu, hai định luật căn bản) thì điều cần thiết kế tiếp là Chánh Tư duy. Điều này có nghĩa là tư tưởng của bạn nên tốt đẹp, toàn bích đến mức tối đa. Từ tư tưởng sẽ nảy sinh ra lời nói. Từ tư tưởng sẽ sinh ra hành động. Người ta mà tư tưởng sai trái thì sẽ nói năng sai trái và hành động sai trái. Người nào mà tư tưởng đúng đắn thì sẽ nói năng đúng đắn và hành động cũng đúng đắn. Tư tưởng – mà người ta thường coi rẻ xiết bao – quan trọng hơn nhiều so với lời nói hoặc hành động. Hãy cẩn thận để cho tư tưởng của bạn thật đúng đắn thì những thứ kia tất yếu cũng đúng đắn; nếu bạn tư tưởng sơ suất thì tất yếu bạn sẽ rớt vào những đường lối tà vạy. Vì vậy, Chánh Tư duy được xây dựng trên nền tảng vĩ đại là Chánh Kiến và bạn phải nỗ lực để cho tư tưởng của mình được nghiêm túc, chính xác và toàn bích đến mức tối đa. Đức Phật dạy rằng: “Tha thiết là sống, còn vô tư tự là chết” bởi vì kẻ vô tư lự và sơ suất tất yếu sẽ lạc vào nhiều điều sai trái. Kẻ tha thiết ắt cẩn thận, suy tư chính chắn và dẫn dắt cho lời nói, hành động mình cũng đúng đắn. Vậy thì bước trên Chánh đạo này điều kế tiếp mà ta phải xét tới là Chánh Tư duy. Tư tưởng của bạn xây dựng nên tương lai của bạn, tư tưởng của bạn tạo ra tính tình của bạn. Bạn suy nghĩ hôm nay ra sao thì tất yếu ngày mai bạn ắt hành động như thế. Những hình tư tưởng của bạn bỏ lại đằng sau khi thần chết đến rước bạn, những khuynh hướng đã tăng trưởng từ kiếp sống của bạn, những thứ ấy ắt hiện thân trở lại trong kiếp lâm phàm kế tiếp của bạn, và thế là từ những khuynh hướng trong kiếp này của bạn, các kiếp vị lại sẽ được tạo ra. Do đó, Chánh Tư duy đứng thứ nhì trong các bước đi của bạn.

Bước kế tiếp là Chánh Ngữ. Thế mà Chánh Ngữ là gì? Một là nói điều gì cho đúng sự thật. Chánh Ngữ kết án mọi điều sai trái thường ngày trong sinh hoạt đời thường. Mọi điều sai trái rỗng tuếch mà thiên hạ cứ văng mạng thốt ra đều bị Chánh Ngữ kết án và loại bỏ. Chánh Ngữ là chân thật đến cùng tột. Chánh Ngữ cũng là tử tế và lịch sự. Nói năng thô lỗ, độc ác, đả kích kịch liệt đó không phải là những điều mà người Phật tử chân chính thực hiện, vì y đang phấn đấu bước trên Bát Chánh Đạo, đang phấn đấu theo qui tắc Chánh Ngữ. Đức Phật lại dạy cho ta một ví dụ rất hay về đức tính này. Có một người nào đó đang rũa sả Ngài, dùng những lời lẽ sai trái và không đúng; Đức Thế Tôn kiên nhẫn lắng nghe cho đến khi người này đã chấm dứt những lời nhiếc móc mà y phải trút lên Ngài; thế rồi Ngài ôn tồn trả lời như sau: “Con ơi! Khi người ta tặng một món quà mà không đếm xỉa gì tới những qui tắc lịch sự thì cách tốt nhất là bảo rằng ‘Xin bạn hãy giữ lấy quà tặng của mình’. Con ơi! Ta không thể nhận sự rũa sả của con. Con hãy giữ lấy nó và mang theo về với mình. Kẻ độc ác đả kích người đức hạnh cũng giống như người ngữa mặt lên trời cao và khạc nhổ lên trời. Qua việc đó bầu trời đâu có bị ô nhiễm, mà đàm rải khạc ra rớt xuống chính người đó và khiến cho y bị ô uế. Kẻ nào làm tung tóe bùn ắt không khiến cho người khác bị dơ; ngược lại bùn sẽ bắn trở lại và làm dơ chính quần áo của y. Người đức hạnh không thể bị điều ác gây tổn hại do một kẻ độc ác chống lại mình; điều ác ấy ắt trở lại với kẻ thủ ác”. Đó là giáo huấn vĩ đại về lời nói đúng đắn và lời nói sai trái. Những lời lẽ độc ác nói về bạn không gây hại cho bạn, trừ phi bạn đáp trả bằng lời lẽ sai trái. Nếu người ta chưởi mắng bạn thì điều đó cũng không gây hại cho bạn, trừ phi bạn để bụng lời chưởi mắng ấy, rồi chưởi mắng ngược lại y, lúc bấy giờ lời chưởi mắng của y đã đến được với bạn và ở lại với bạn luôn, còn y đã thoát khỏi lời chưởi mắng. Nhưng nếu bạn không chưởi mắng đáp lại thì lời lẽ độc ác của y ắt trở lại với y và ở lại với y luôn, thế là bạn không bị lời chưởi mắng ấy làm hại. Định luật được triển khai như vậy đó. Nếu người ta mắng mỏ bạn thì như vậy bạn cũng không bị tổn thương, trừ phi bạn cũng ăn miếng trả miếng với người ta, nếu bạn dùng tình thương, lòng từ bi, sự im lặng hoặc lời lẽ ôn tồn để đáp lại lời chưởi mắng của y thì những lời lẽ sai trái của y ắt trở lại với y, y không thể trút chúng lên bạn và chỉ có mỗi một mình y phải chịu thiệt hại từ chính điều sai trái mà mình đã gây ra: điều sai trái ấy trở lại với y.

Ta hãy thực hành điều đó trong sinh hoạt hằng ngày. Đây là một định luật để ta sống chứ không phải để nói khơi khơi. Lần tới khi có người nhiếc móc bạn thì hãy dùng sự im lặng hoặc tình thương để đáp lại y, và lời rủa sả ấy ắt ở lại với y, còn bạn cứ tiếp tục đường lối của mình mà không bị tổn hại.

Sau ba điều này, ta xét tới điều thứ tư là Chánh Nghiệp. Khi Chánh Kiến, Chánh Tư duy và Chánh Ngữ đã dọn đường rồi thì chắc chắn hầu như là Chánh Mệnh sẽ tiếp nối theo sau. Miệng lưỡi là điều khó kiểm soát nhất. Sau khi đã kiểm soát được tâm trí và tư tưởng, đã kiểm soát được tâm trí và miệng lưỡi thì tất yếu tiếp theo sau là Hành động Đúng đắn, tức Chánh Nghiệp, khi hành động của thân xác tất yếu đã đi theo con đường đúng đắn. Một số những điều hỗ trợ khác cho điều  này thì người ta đã trình bày cho bạn qua Ngũ giới, nêu rõ cho bạn biết những việc sai trái mà bạn nên tránh. Bạn có thể không tránh được định luật giống như người Phật tử hết ngày này sang ngày khác bảo rằng”Tôi ắt không sát sinh”, thế nhưng đôi khi lại duy trì mạng sống của mình bằng món thịt mà người ta chỉ có được qua việc một người khác đã sát sinh. Người nào duy trì mạng sống của chính mình bằng cách ăn uống điều do sự sống của những con thú đã bị sát sinh thì người ấy cũng góp phần sát sinh chẳng khác nào dường như thể chính y sát sinh vậy. Nếu tất cả người nào muốn thi hành Chánh Nghiệp đều kiêng không nuôi dưỡng sinh mạng của chính mình bằng sự sống do người khác sát sinh thì sự sát sinh ấy đã ngưng từ lâu. Thế rồi bạn phải kiêng mọi sự tà dâm: không được buông thả theo những lạc thú giác quan bất hợp pháp – bạn phải phấn đấu để có đươc sự trong sạch của thể xác. Bạn cũng phải kiêng không dùng rượu mạnh gây say sưa. Tôi rất vui mà biết rằng hiện nay thói xấu này đã giảm đi ở Tích Lan, bởi vì may mắn thay khi Phật giáo được hồi sinh thì đã có một sự phản ứng chống lại việc uống rượu mạnh say sưa, tiếc thay thói xấu này đã được bắt chước theo những người khác đã xuất hiện giữa các bạn. Và khi tôn giáo cổ truyền của chính bạn một lần nữa lại khẳng định uy quyền tối thượng của nó thì tệ nạn say sưa ắt trở thành một điều của dĩ vãng – vì ta không thể nghĩ tới một Phật tử say rượu, nó hoàn toàn ngược lại cái luật mà y đang sống theo đó. Thế thì Chánh Nghiệp là bước thứ tư trên Bát Chánh Đạo.

Thế rồi ta hãy xét tới Chánh Mệnh, một điều rất thực tiễn và có lẽ là một điều cần được nhấn mạnh một cách đặc biệt trong thời hiện đại. Chánh Mệnh là gì? Đó là việc kiếm sống bằng những phương tiện không làm tổn hại đến đồng loại, tức là phục vụ cho gia đình và cộng đồng, tức là những người lân cận cũng như bản thân. Điều này khiến cho khi hòa trộn vào sinh hoạt hiện đại trong đó giờ đây tiếc thay ta thấy có nhiều sự đấu tranh thì luật đối với Phật tử là, trong mọi việc kinh doanh để mưu sinh y sẽ không làm hại hoặc đối xử bất công với những chúng sinh mà mình đang sống cùng; tiếc thay trong hầu hết đầu óc hiện đại thì điều này thường bị quên lãng. Một người mưu sinh nhưng y lại không chịu tự hỏi mình “liệu tôi kiếm sống có đúng cách không?” Ta nghe thấy và nhìn thấy có những người tạo ra những tài sản kếch sù; nếu ta đi sâu vào đằng sau tài sản ấy thì liệu ta tìm thấy điều gì? Đó là những gia đạo bị phá tan gồm những người đàn ông thất vọng, những người phụ nữ tan nát tâm hồn và những đứa trẻ con đói rách. Sự giàu có của một người đã được xây dựng trên sự đau khổ của những người khác. Đó là một tài sản sai trái, một sự giàu có sai trái, một sự làm giàu sai trái của một người gây thiệt hại và khốn khổ cho nhiều người khác. Những phương tiện mưu sinh như thế không xứng đáng với ai ngộ ra được tính đơn nhất của nhân loại và Tình huynh đệ chung của vạn vật. Thế thì hãy cẩn thận để xem bạn làm việc và kiếm sống ra sao. Khi những phương pháp hiện đại làn tràn trong đám những người xung quanh bạn, khi bạn tham gia vào cuộc chạy đua trên thế giới, nếu bạn không thua lỗ nhiều hơn mức thu hoạch được, nếu bạn không đánh lận con đen nhiều hơn thành tích của mình, nếu bạn chấp nhận những phương pháp hiện đại, nếu bạn lơ đễnh đối với những phương tiện để cho mình thu tóm tài sản, nếu bạn chà đạp lên kẻ yếu đuối, nếu bạn lừa gạt kẻ ngu si, không tôn trọng luật pháp nào, ngoại trừ cái mà người cảnh sát áp đặt hoặc vị thẩm phán tuân thủ và chẳng coi vào đâu cái luật lệ được áp đặt lên tâm hồn mình, bỏ qua con đường mà Đức Thế Tôn đã tiết lộ cho bạn – thì quả thật bạn ắt giàu có hơn về vàng bạc nhưng bạn lại nghèo nàn hơn về danh dự và đức hạnh; và đức hạnh quí báu hơn vàng bạc, tính tình trong sạch là tài sản lớn lao hơn những gì ta thu lượm được của thế gian. Vậy thì bạn hãy nhớ kỹ qui tắc này. Hãy nhớ xem bạn phải chọn Chánh Mệnh và nhớ mãi rằng đối với tín đồ Phật giáo thì đó là những phương tiện mưu sinh duy nhất được cho phép.

Sau đó là tới Chánh Tinh tấn. Thế mà nhiều người tự nhiên thường hỏi rằng: “Tại sao khi phác họa cách ứng xử của con người, Chánh Tinh tấn lại được xem xét tới muộn như vậy? Chẳng lẽ Chánh Tinh tấn không dứt khoát là điều đầu tiên mà ta đang thiếu hay sao? Và nếu con người không Chánh Tinh tấn thì làm sao y tiến bộ được theo một kiểu có giá trị? Được thôi, chúng tôi xin đáp rằng sự tinh tấn ấy không thể được chỉ đạo đúng đắn, nếu nó không được dẫn dắt bởi Chánh Kiến và Chánh Tư duy. Cho dù có hảo ý đến đâu đi chăng nữa, nếu người ta tinh tấn mà lại vô minh thì ắt là hại hơn là lợi. Kẻ ngu si có hảo ý, thật sự nguy hiểm đối với bản thân và đối với cộng đồng nhiều hơn kẻ không có ý chí đúng đắn hoặc tư tưởng đúng đắn. Nếu bạn làm một điều phi pháp chống lại điều mà Chánh Kiến rao giảng thì ý định của bạn không thể sửa sai được nó. Bài học này thật là nghiêm khắc mà bạn cần phải học hỏi và thực hành. Đó là vì giả sử rằng có một người lao vào một căn nhà đang bốc cháy để cứu mạng một đứa trẻ có nguy cơ bị chết cháy, thì liệu hảo ý của y có ngăn cản được ngọn lửa không thiêu đốt y chăng nếu y không thêm sự khôn ngoan minh triết vào lòng can đảm ấy? Kẻ nào biết được sự nguy hiểm mới phòng ngừa được nó; y bịt một khẩu trang xung quanh miệng mũi và thế là y có thể cứu thoát được đứa trẻ mà bản thân mình không bị ngạt thở. Vậy thì kẻ nào dứt khoát làm điều đúng bằng cách sử dụng Chánh Kiến và Chánh Tư duy để dẫn dắt nỗ lực của mình thì kẻ ấy làm được gấp hai lần so với kẻ hấp tấp muốn làm điều đúng nhưng lại không chịu suy nghĩ đúng đắn. Vậy thì nỗ lực của bạn phải có đằng sau nó Chánh Kiến và Chánh Tư duy. Bạn phải khôn ngoan cũng như tốt bụng và thận trọng trong khi sốt sắng làm điều đúng. Bạn phải vỡ lẽ ra rằng một nửa sự tai hại và khốn khổ trên thế giới đều bắt nguồn từ những hảo ý vô minh, không được Chánh Kiến dẫn dắt. Hảo ý mà không có Chánh Kiến và Chánh Tư duy là một nguồn gây ác ý sinh sôi nẩy nở mãi. Chánh Tinh tấn là tinh tấn do Chánh Kiến chỉ đạo, chỉ có nó mới là cái loại nỗ lực, cố gắng của tất cả những ai là tín đồ Phật giáo.

Thế rồi ta xét tới bước thứ bảy trên Thánh đạo: Chánh Niệm. Có hai ý nghĩa mà ta có thể nếu ra để giải thích cụm từ Chánh Niệm. Theo nghĩa đầy đủ nhất đó là nhớ kỹ mọi kiếp sinh ra trong quá khứ của một người, chẳng hạn như ta thấy chính Đức Phật. Bạn nên nhớ cứ mỗi khi Đức Phật gặp một người khác lần đầu tiên – lần đầu tiên trong kiếp này – và có lẽ khi người ấy đối xử với Ngài một cách độc ác thì Ngài cứ giải thích đi giải thích lại cho các đệ tử xung quanh bằng cách bảo rằng trong một kiếp nào đó thuộc quá khứ Ngài đã từng gặp người ấy; thế rồi Ngài đã gây ra một điều sai trái mà đến kiếp này nó mới thành quả theo cách thức mà các đệ tử nhìn thấy. Bạn nên nhớ Ngài cứ minh họa đi minh họa lại diễn biến của kiếp này bằng những câu chuyện được rút ra từ trí nhớ toàn bích của Ngài về tiền kiếp.

Nhưng xét theo nghĩa này thì Chánh Niệm không có giá trị bao nhiêu đối với kẻ phàm phu không nhớ được những chuyện trong tiền kiếp. Nhưng trong đó vẫn có một ý nghĩa cho mọi người: Chánh Niệm quả thực là một điều có giá trị, khi một điều sai trái được thực hiện rồi lại quên đi ngay khi đã phạm phải, khi một điều tử tế dành cho bạn mà được ôm ấp và ghi nhớ với lòng biết ơn trong suốt quãng đời còn lại, thì bạn đã có Chánh Niệm với công dụng cao nhất dành cho kẻ phàm phu. Người ta có viết về một vị đại vương Ấn Độ có một ngàn điều sai trái được gây ra cho Ngài và Ngài quên hết trước khi nằm ngủ; chỉ có một điều tử tế được dành cho Ngài thì Ngài nhớ nó mãi trong suốt quãng đời còn lại. Đó là Chánh Niệm. Cần biết quên đi mọi điều không tử tế mà bạn phải gánh chịu; nhưng lại phải nhớ kỹ mọi điều tử tế  mà mình được hưởng. Hãy quên đi mọi chuyện có thể gây cho mình đau khổ, hãy nhắm mắt bỏ quên nó, hãy tống nó ra khỏi trí óc mình vì trí nhớ của bạn không được nặng trĩu những điều tổn hại cho bản thân. Hãy buông xả chúng đi. Chẳng ai có thể làm hại bạn ngoại trừ chính bản thân bạn tất yếu đã gây hại cho mình bằng quá khứ của chính mình và thật điên rồ mà nhớ mãi điều tai hại, vì cứ nhớ nó hoài thật sự là giữ cho nó sống mãi? Hãy dẹp bỏ mọi điều khiến cho mình đau khổ, hãy quên đi mọi điều làm cho mình tổn thương, mọi điều khiến cho mình phiền não, mọi điều dường như bất công đối với mình, mà chỉ nhớ kỹ một điều quí báu nhất là mọi điều tốt đẹp mà mình đã nhận được. Chánh Niệm là nhớ mãi và tàng trữ mọi điều vui vẻ, tốt đẹp và mọi sự giúp đỡ với lòng biết ơn; trí nhớ ấy đánh giá cao những tư tưởng tốt đẹp của mọi người đã giúp đỡ mình cho dù sự giúp đỡ ấy có thể nhỏ nhặt đến đâu đi chăng nữa. Như vậy sự an bình và hoan hỉ sẽ mãi mãi ở với bạn và trí nhớ mất đi khả năng hành hạ bạn.

Chánh Định là bước cuối cùng trên Bát Chánh Đạo. Ở đây ta lại xin trình bày hai mặt của ý nghĩa này. Đối với người nào đã bước trên Thánh đạo trong nhiều kiếp thì y có thể có cái dạng định trí cao nhất: đó là sự định trí giúp cho ta có thể biết được bất cứ điều gì mà ta muốn biết bằng cách chỉ tập trung vào nó thôi, một cái trí lão luyện và sắc sảo – đó là Chánh Định. Mọi cái trí đều có thể được rèn luyện để vâng lời, kiên định, nhất tâm đến nỗi ta có thể tập trung nó vào bất cứ đối tượng hiểu biết nào để biết đối tượng ấy cả bên trong lẫn bên ngoài. Nhưng đó là một thành tựu cao siêu chỉ có nhiều kiếp tham thiền mới đạt tới được. Còn đối với kẻ phàm phu thì con đường Chánh Định là rèn luyện cái trí mình trong đời sống thường tình. Bạn hãy thực hành nó mỗi ngày, mỗi giờ, tập trung chú ý toàn bộ vào điều mà mình đang làm và làm điều đó hoàn hảo đến mức tối đa. Đừng để cho cái trí lông bông, đừng để cho nó đi lang thang. Hãy tự mình kiểm soát nó, khống chế nó vững vàng và kiên định. Thoạt đầu bạn ắt không thể giữ cho cái trí khỏi bị lơ đễnh và bị những điều xung quanh gây xáo trộn, trừ khi bạn đã thực hành sự định trí trong nhiều năm. Lúc bấy giờ cái trí của bạn ắt trở nên ngoan ngoãn vâng lời ý chí của bạn. Nếu bạn làm được như vậy thì bạn có thể bắt đầu tham thiền và thành công được chút ít. Lúc bấy giờ, cái trí vốn đã được rèn luyện để tập trung vào đối tượng ngoại cảnh ắt trở nên ngoan ngoãn vâng lời khi bạn bắt đầu tập trung nó vào những nguyên lý cao thượng của cuộc sống. Vì vậy hãy cố mà thực hành Chánh Định. Hãy thực hành nó trong mọi chuyện mà bạn đang làm và bạn ắt có một cái trí được trau dồi để thu thập mọi loại tri thức trong cuộc sống, và bằng cách này bạn ắt dọn mình dần dần để định trí, để tham thiền nhằm mở ra những cánh cửa tri thức chân chính và nâng cao bạn vượt lên trên những phiền não phù du của thế gian.

Vậy là ta đã vạch ra các bước của Bát Chánh Đạo. Nếu ta ra sức thực chứng những chân lý của Thánh đạo này trong cuộc đời mình và trong tâm hồn mình thì tương lai ắt dành sẵn cho ta mọi tri thức, mọi minh triết, mọi sự an bình.

Để kết luận việc miêu tả ngắn gọn những nguyên tắc đúng đắn mà bạn phải có trên hòn đảo này trong vòng 23 thế kỷ vừa qua – sao cho bạn có đủ thời giờ để trắc nghiệm xem mỗi nguyên tắc ấy có thật minh triết hay chăng – tôi xin nói rằng nếu bạn muốn khôi phục những ngày oanh liệt của Tích Lan, nếu bạn muốn cho dân tộc Tích Lan một lần nữa lại trở nên vĩ đại thì bạn phải xây dựng tương lai dựa trên nền tảng này. Một lần nữa bạn phải đặt chân tổ quốc mình trên con đường cổ truyền ấy và dạy cho quốc gia mình một lần nữa lại bước trên con đường ấy. Bạn phải xây dựng quốc hồn quốc túy dựa trên Phật giáo. Bạn phải rèn luyện dân tộc mình, dạy dỗ con em mình dựa trên giáo huấn của Đức Thế Tôn. Khi đám trẻ con lớn lên, trưởng thành, chúng phải ngồi trước chân Đức Phật để lắng nghe giáo huấn trong lời di chúc mà Ngài để lại cho toàn thể nhân loại khi Ngài dạy rằng: “Ta sẽ ở lại với các con qua giáo huấn mà ta ban ra. Ta sẽ sống cùng các con trong Pháp mà ta đã tuyên cáo với các con”. Bằng cách này ta ắt có Đức Phật luôn ở bên cạnh mình qua Phật pháp mà Ngài đã tuyên cáo, qua giáo huấn mà Ngài đã rao giảng. Lúc bấy giờ bạn vẫn còn sống và bạn sống trở lại theo sự dẫn dắt của giáo huấn ấy để có thể xây dựng tương lai của mình, bằng không thì trong lịch sử thế giới  không có tương lai dành cho các bạn. Nếu bạn làm được như vậy thì bạn ắt chân thực với tín ngưỡng và với di sản lớn lao mà tiền nhân đã để lại cho mình. Nếu làm được như vậy, thì bạn chẳng những tự giúp được mình, chẳng những sử dụng được giáo huấn cho bản thân mà bạn còn giữ cho sống mãi điều vốn là một phần trong di sản của thế giới, và như vậy bạn đã phụng sự được đồng loại trong khi tuân theo giáo huấn của Đức Thế Tôn, Đấng Từ bi và Bác ái. Và bạn ắt ngộ ra sự thật những lời lẽ của một trong những Đấng Minh triết nhất của các bạn: “Con xin chấp tay đảnh lễ Ngài bởi vì cả ngàn kiếp cũng khó mà gặp một Đức Phật”.