trang nhà l trang sách l bản tin l thiền học l tiểu sử l trang thơ l h́nh ảnh l bài vở
 

NGỪA CÚM  NĂM NAY, CÓ G̀ MỚI?
(2003)

   Bác sĩ Nguyễn Văn Đức
       Thu, 9 Oct 2003 08:23:42 -0700

Chà, Thu đă đây rồi, ta lại bàn chuyện chống cúm trước khi Đông sang. Đông là mùa đáng ngại nhất, Đông tới chưa rơ sẽ lành dữ ra sao?

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (World Health Organization), mỗi mùa Đông, bệnh cúm đến thăm 20% dân số địa cầu, gây ra 5 triệu trường hợp bệnh nặng, và ít nhất 250.000-500.000 cái chết.

Mùa Đông đầu năm nay mới thực tệ. Ngoài cúm, c̣n xuất hiện thêm bệnh SARS (Severe Acute Respiratory Syndrome, Hội chứng Hô hấp Cấp tính Nặng) từ phương Đông, do siêu vi “coronavirus”, khiến người người kinh hoàng. Nó tấn công hơn 8.400 người tại 30 quốc gia, giết 914 nhân mạng, trong đó có nhiều bác sĩ, nhân viên y tế. Nếu không kịp thời ngăn chặn, nạn nhân của nó c̣n nhiều hơn. Tuy con số tử vong gây do SARS so với cúm không bao nhiêu, nhưng SARS rất đáng sợ, v́ cúm thường bắt nạt những vị già yếu, mang bệnh nặng, c̣n SARS chẳng kiêng ai, già hay trẻ, yếu hay khỏe, vào tay nó đều có thể chết, cúm có thuốc ngừa, thuốc chữa, SARS th́ chưa. (Các bác sĩ nghe tin đồng nghiệp ḿnh mất mạng v́ SARS, vừa ngậm ngùi, vừa hồi hộp thấp thỏm cho chính bản thân.) Đă vậy, thời gian nó hoành hành, kinh tế nhiều nước tê liệt, thiệt hại hàng tỉ mỹ-kim, nỗi lo đói kèm nỗi lo chết.

Nhiều hội nghị đă mở ra để bàn chuyện chống SARS. Từ tháng 6 qua mới tạm yên, nhưng Tổ chức Y tế Thế giới lo ngại SARS có thể sẽ quay lại vài tháng tới. V́ SARS và cúm gây những triệu chứng tương tự, như nóng sốt cao, nên Tổ chức Y tế Thế giới, trong một bản tin gần đây, khuyên các bác sĩ khuyến khích mọi người chích ngừa cúm, để dễ phân biệt cúm và SARS vào mùa Đông sắp tới. Ngừa cúm, nếu vẫn nhiễm cúm, có thể không nóng sốt cao, c̣n đă ngừa cúm cẩn thận, mà vẫn nóng sốt cao, bác sĩ sẽ nghi ngờ người bệnh bị SARS. Ngừa cúm, xui vẫn nhiễm cúm, có lẽ cũng không đến nỗi sưng phổi, nên ai đă ngừa cúm, vẫn sưng phổi, ta nghĩ đến SARS.

 

Sơ lược về bệnh cúm

 

Cúm gây bởi siêu vi cúm “Influenza” (Influenza virus), đến vào mùa Đông mỗi năm, từ tháng 12 tới khoảng tháng 4. [Cảm (cold) th́ quanh năm, do những siêu vi hiền hơn siêu vi cúm.]

Theo Tổ chức Y tế Thế giới, hàng năm, cúm gây ra ít nhất 250.000-500.000 cái chết trên khắp thế giới. Riêng ở Mỹ, những năm gần đây, tuy không có dịch lớn, cúm vẫn giết hại 20.000-40.000 người mỗi mùa Đông. 80-90% những người chết v́ cúm ở khoảng tuổi trên 65. Thứ đến, những người mang các bệnh kinh niên. Bây giờ, người ta lại thấy cả trẻ em trong khoảng tuổi 6 đến 23 tháng cũng hay có biến chứng nguy hiểm khi nhiễm cúm. Mức độ tấn công của cúm có thể lên đến 20-30% (cứ 10 người, 2-3 người bị cúm), làm xáo trộn hoạt động nhiều giới: trẻ em nghỉ học, người lớn nghỉ việc.

Siêu vi cúm có đặc tính gian manh, biết thay h́nh đổi dạng, mỗi năm mỗi khác, nên việc ngừa cúm cần được thực hiện hàng năm. Thuốc ngừa cúm mỗi năm một khác, với hy vọng có thể ngừa được dịch cúm tiên đoán sắp xảy ra trong mùa Đông năm đó.

Siêu vi cúm có trong nước mũi, nước miếng người bệnh. Bệnh truyền từ người bị cúm sang người lành khi những hạt nước nhỏ li ti chứa siêu vi cúm, bắn ra từ mũi, miệng người bệnh lúc họ ho, hắt hơi. Bắt tay, ôm nhau cũng có thể truyền bệnh (tay bạn dính nước mũi, nước miếng người bệnh, rồi bạn vô t́nh đưa tay lên mũi, miệng ḿnh, thế là xong!). Trong nhà có người nhiễm cúm, bạn khó tránh lây bệnh. 

Cúm nặng hơn cảm nhiều, gây nhức đầu, nóng sốt (thường trên 38.3 độ C hay 101 độ F), ớn lạnh, yếu mệt, khó chịu trong người, nhức mỏi các bắp thịt. Đi kèm là các triệu chứng hô hấp: sổ mũi, đau cổ họng, ho khan, đau tức vùng giữa ngực. Những trường hợp cúm nặng có thể làm người bệnh mê sảng. Nóng sốt cao nhất trong ṿng 24 tiếng đầu (có thể lên đến 41 độ C), sau đó giảm dần 2-3 ngày sau. Thỉnh thoảng, cũng có những trường hợp sốt kéo dài cả tuần. Nhức đầu thường dữ dội, làm người bệnh khó chịu nhất. Các bắp thịt toàn cơ thể nhức mỏi như dần, nhất là ở vùng lưng dưới và chân. Có người đau nhức cả các khớp  xương. (Khổ, SARS cũng gây những triệu chứng không khác mấy, nên rất khó phân biệt.)

Nếu không có biến chứng, các triệu chứng nhẹ đi trong ṿng 3 đến 5 ngày, nhưng thời gian hồi phục để có thể trở lại làm việc như trước thường chậm hơn khi bị cảm, mất nhiều ngày hay nhiều tuần, nhất là người lớn tuổi.

Cúm không nguy hiểm v́ các triệu chứng, song v́ các biến chứng (complications) của nó. Biến chứng thường xảy ra nhất của cúm là sưng phổi. Siêu vi trùng cúm, dữ hơn các siêu vi trùng cảm, làm tổn thương niêm mạc (mucosa) lót ḷng các ống phổi. Sưng phổi do chính siêu vi trùng cúm gây ra, hoặc do các vi trùng (bacteria) luôn có sẵn trong đường hô hấp. Các vi trùng này thường ngày không sao, nay nước đục thả câu, bám vào những chỗ niêm mạc bị siêu vi cúm làm tổn thương, tấn công luôn, gây sưng phổi. Biến chứng sưng phổi hay xẩy ra ở các vị lớn tuổi, hoặc người có bệnh tim, bệnh phổi kinh niên.

Biến chứng nguy hiểm khác của cúm là hội chứng Reye (Reye syndrome) ở trẻ em. Hội chứng Reye hay xảy ra nhất trong khoảng tuổi 2 đến 16, vài ngày sau khi nhiễm cúm. Khi các triệu chứng của cúm có vẻ như đang bớt dần, trẻ đột nhiên buồn nôn, ói mửa. Sau đó khoảng 1-2 ngày, trẻ lờ đờ, mê sảng, giật kinh phong (seizure), rồi đi dần vào mê sảng và có thể chết. Trước kia, khi người ta chưa biết nhiều về hội chứng Reye, tử vong lên đến hơn 40% (10 trẻ bị hội chứng Reye, hơn 4 trẻ chết). Nay, dù với sự định bệnh mau chóng và các cách chữa trị thích ứng, tử vong vẫn c̣n khoảng 10% (10 trẻ bị, 1 trẻ chết). Cơ chế gây hội chứng Reye ở trẻ em nhiễm cúm hiện chưa được hiểu rơ. Tuy nhiên, người ta nhận thấy các trẻ nhiễm cúm, nếu dùng Aspirin, sẽ dễ bị hội chứng Reye hơn các trẻ không dùng Aspirin. Con số trẻ em bị hội chứng Reye nay đă giảm đi nhiều, kể từ khi các bậc phụ huynh được báo động, không c̣n dùng Aspirin cho các trẻ em bị cảm hay cúm.

Các biến chứng khác của cúm: viêm các bắp thịt, viêm cơ tim, viêm óc, ... Ngoài ra, ở người đang có bệnh tim, phổi hay thận kinh niên, cúm cũng có thể làm các cơ quan này, vốn đă yếu sẵn, thành suy yếu hơn, đe dọa tánh mạng người bệnh.

 

Ngừa cúm

 

Phương pháp trị cúm hữu hiệu nhất vẫn là ngừa cúm. Với bệnh cúm, quả “pḥng bệnh hơn chữa bệnh”.

Năm nay, ngoài thuốc chích để ngừa như hàng năm, c̣n có thêm thuốc ngừa FluMist, xịt vào mũi. Thích thật, không phải chích mà vẫn ngừa được cúm! Nhưng tiếc thay, FluMist hiện chỉ được dùng ngừa cho người khỏe trong khoảng tuổi 5 đến 49.

Thuốc chích ngừa cúm chế từ các siêu vi cúm A và B đă gây bệnh trong mùa cúm năm trước, cấy vào trứng, cho sinh sôi nảy nở, sau đó làm chúng mất hoạt tính (inactivated) để không thể gây bệnh, nhưng vẫn có khả năng tạo kháng thể cho người được chích. Sau khi chích ngừa, dù sự bảo vệ không 100%, ít ra cũng 50-80%. Rủi vẫn bị cúm, triệu chứng thường nhẹ hơn, ít nóng sốt, ít sưng phổi. Thuốc ngừa FluMist trong chứa các siêu vi c̣n hoạt tính, chỉ bị làm yếu đi (attenuated).

Thuốc chích và cả thuốc xịt FluMist đều dùng trứng làm chất đệm, nên những người ăn trứng có phản ứng (egg allergy: nổi mẩn đỏ, lên cơn suyễn, chóng mạt, xỉu, v.v.), không nên chích ngừa hoặc dùng FluMist. 

* Những ai cần chích ngừa cúm?

Cơ quan Y tế Công cộng Hoa Kỳ (US Public Health Service) đề nghị chích ngừa cúm cho các trẻ em (từ 6 tháng trở lên) và những người lớn bị nguy hiểm nếu nhiễm cúm:

- Người lớn 50 tuổi trở lên, dù không có bệnh ǵ quan trọng.

- Trẻ em trong khoảng tuổi 6-23 tháng.

- Phụ nữ mang thai, thai kỳ sẽ vào tháng thứ 4 trở đi khi mùa cúm đến.

- Trẻ em tuy ngoài khoảng tuổi 6-23 tháng và người lớn tuy dưới 50, tuy không mang thai, nhưng đang có các bệnh kinh niên như bệnh tim, bệnh phổi (kể cả suyễn), bệnh thận, bệnh tiểu đường, thiếu máu nặng, bệnh AIDS, v.v., hoặc người đang dùng những loại thuốc khiến sức kháng cự của cơ thể suy giảm (như thuốc Prednisone), thuốc chống ung thư.

- Người trong các viện chăm sóc đặc biệt (nursing homes).

- Người dưới 19 tuổi đang phải uống Aspirin lâu dài (v́ họ có thể bị hội chứng Reye nếu nhiễm cúm).

- Các bác sĩ, y tá và nhân viên y tế, có nhiệm vụ trực tiếp săn sóc những người thuộc các thành phần kể trên, cả người nhà (household contacts) nữa, cũng nên chích ngừa để tránh nhiễm cúm rồi lây lại cho người thuộc các thành phần cần được chích ngừa cúm kể trên. 

Ngoài ra, tuy không thuộc các thành phần trên, nhưng sợ cúm dữ, ai trong chúng ta cũng có thể chích ngừa (trừ người nào bị nhạy ứng với trứng).

Thuốc ngừa FluMist chứa các siêu vi c̣n hoạt tính, chỉ yếu đi thôi, vẫn có thể gây bệnh, nên chỉ dùng ngừa cho người khỏe trong khoảng tuổi 5 đến 49, và không ở chung nhà với những vị thuộc các thành phần cần chích ngừa cúm kể trên. Các nhân viên y tế cũng không được dùng FluMist. 

* Chích ngừa cúm lúc nào tốt nhất?

Ở Mỹ, thường dịch cúm bắt đầu vào tháng 12. Cúm tấn công mạnh nhất vào khoảng tháng giêng (1) và tháng hai (2), sau đó có thể vẫn c̣n hoành hành cho đến tháng 4 khi vào Xuân.

Khoảng 2 tuần sau khi chích ngừa, cơ thể bắt đầu có kháng thể (antibody) chống cúm. Kháng thể tồn tại trong cơ thể 6 tháng hay hơn. Tuy nhiên, ở một số vị có tuổi, lượng kháng thể giảm dưới mức bảo vệ sau 4 tháng. Việc chích ngừa thường được thực hiện trong khoảng các tháng 10, 11 và 12. Thời điểm tốt nhất để chích ngừa cúm, là vào khoảng tháng 10 đến giữa tháng 11. Chích sớm vào tháng 9 tuy được, nhưng nếu chẳng may kháng thể trong người hết sớm, quăng tháng 4 ta nhiễm cúm, nóng sốt cao, sưng phổi, bác sĩ sẽ điên đầu không biết ta bị cúm hay SARS!!! Ư người viết, đặc biệt năm nay ta hẵng chờ đến tháng 10 mới chích ngừa. Chẳng vội vàng ǵ, thuốc năm nay không thiếu.

* Thuốc ngừa cúm có gây phản ứng ǵ quan trọng?

Với người ăn trứng không bị phản ứng, chích ngừa cúm ít khi gây phản ứng quan trọng, trừ hơi đau một chút thôi ở chỗ chích độ 1-2 ngày. Nếu có nóng sốt, uể oải, đau nhức các bắp thịt sau khi chích ngừa, các triệu chứng này không kéo dài lâu, cũng chỉ 1-2 ngày. C̣n thuốc xịt ngừa FluMist có thể khiến ta chảy mũi, nghẹt mũi, nhức đầu, đau họng, ớn lạnh và ho.

Với những vị cần chích ngừa song chưa kịp chích, hoặc mới chích, kháng thể chưa kịp có trong người mà cúm đă đến, ta dùng thêm thuốc uống Amantadine hay Rimantadine để ngừa. Điều cần biết là khác với cách ngừa bằng thuốc chích (ngừa được cả cúm A lẫn B), thuốc Amantadine hay Rimantadine chỉ giúp ngừa cúm A thôi. Amantadine có thể gây khó ngủ, chóng mặt, người bứt rứt, khó tập trung tư tưởng, sảng, có ảo giác, kinh giật, c̣n Rimantadine ít gây phản ứng phụ hơn.

Thuốc mới Tamiflu cũng giúp ngừa cúm (cả cúm A lẫn cúm B), song đắt hơn nhiều so với Amantadine, Rimantadine.

* Chích ngừa cúm có ngừa được cảm?

Cảm là cảm (cold), cúm là cúm (flu), chưa có thuốc “chích ngừa cảm cúm”. Cảm xảy ra quanh năm, do những siêu vi trùng khác. Chích ngừa cúm không ngừa được cảm (và tất nhiên, đâu ngừa được SARS, cũng do siêu vi khác loại). Xin bạn đừng bắt đền bác sĩ nếu bạn vẫn bị cảm sau khi chích ngừa cúm.

Thực, đời là trường tranh đấu, hết đứa này đến đứa khác bắt nạt loài người hiền lành chúng ta. Cúm chưa xong, giờ lại thêm SARS. Có lẽ năm nay, chúng ta nên nghe theo lời Tổ chức Y tế Thế giới, nhờ bác sĩ ngừa cúm hộ hết, biết đâu SARS nó trở lại, ta dễ nhận diện và áp dụng biện pháp ngăn chặn nó kịp thời. Thời điểm tốt nhất để chích ngừa cúm, tháng 10 đến giữa tháng 11, nhất là cho các vị cao niên.

Bác sĩ Nguyễn Văn Đức

 trang nhà l trang sách l bản tin l thiền học l tiểu sử l trang thơ l h́nh ảnh l bài vở