HOME sách TIỂU SỬ BẢN TIN H̀NH ẢNH thIỀN BÀI VỞ THƠ gifts TẾT 2006 BOOKS MAGAZINES
Kỳ này, mời quí độc giả
đọc một bài viết của BS. Nguyễn Ư Đức.
Sở dĩ có sự ưu ái NÀNG muỗi v́ các Nàng có nhiều điều để nóị Thứ nhất là đa số loại muỗi thường hay đốt ta ở trong nhà hay ngoài vườn để hút máu là các mợ. Các mợ có miệng dài với ṿi để hút máu của động vật máu ấm. C̣n các cậu muỗi hầu hết đều sống nhờ mật hoa và nước lă. Thứ hai là đa số các mợ cần phải sống bằng máu mới làm công việc sanh đẻ được. Thứ ba là khi đốt người (hay thú vật) hút máu như vậy th́ các mợ nhả vào huyết quản một chút nước miếng có chất độc hoặc các tác nhân gây bệnh truyền nhiễm. Thứ tư là các mợ chỉ đẻ trứng trên mặt nước: hoặc là nước đang chẩy, nước ao tù, nước trên sông, trong lạch hoặc nước mưa đọng trong cái ống lon rỉ sét ở đầu nhà. Tất nhiên là các cậu muỗi th́ trời không giao cho cái trách nhiệm đẻ trứng nàỵ
Muỗi cũng như ong kiến là vấn đề cho con người mỗi khi Hè tớị Khí hậu nóng ấm là thời gian phát triển ưa thích của nhóm sinh vật nàỵ Chúng đốt, chúng cắn, chúng hút máu, chúng truyền chất độc khiến vô số người phải đi bác sĩ.
Trước khi nói tới những khó chịu do các côn trùng này gây ra, xin nhắc qua về sự khác biệt giữa CHÂM ĐỐT và CẮN. Hai hành động này đôi khi như giống nhau mà lại hơi khác nhaụ Châm đốt thường do côn trùng có nọc độc (poisonous) để tự vệ khi bị phá. Khi đốt, chúng sẽ chích vào sinh vật quấy phá chúng một liều chất độc qua cái ng̣ị Đây là hành động tự vệ, trả thù của chúng như là để trừng phạt và cảnh giác lần sau đừng quấy rầy chúng nữạ Đó là những con ong các loại, con kiến. C̣n cắn là do các côn trùng không có nọc độc (non poisonous), khi cắn chỉ truyền vào chút nước miếng có lẫn chất chống đông máụ Chúng sống nhờ máu hút được. Muỗi, bọ chét, chấy rận, con cái ghẻ, bọ chét cắn người ta và sinh vật khác.
Muỗi là một loại côn trùng biết bay có hai cánh nhỏ, thân h́nh mảnh mai, chân dài, cánh hẹp, lấm tấm nhiều vẩy trên gân cánh. Từ đầu, nhú ra một sợi xúc tu với nhiều sợi lông loắn xoắn. Lông ngắn ở muỗi cái, lông dài và rậm rạp ở muỗi đực. Miệng muỗi cái dài, có ṿi để hút, c̣n miệng muỗi đực rất thô sợ
Có khoảng trên 2000 loại muỗi khác nhaụ Chúng sống khắp nơi, từ miền nhiệt đới nóng ấm tới vùng bắc cực lạnh giá, từ vực sâu tới đỉnh núi caọ Muỗi cân nặng khoảng 2.5 milligrams, có thể bay nhanh tới 1.5 mile một giờ. Muỗi có thể di chuyển xa cả trăm miles.
Muỗi cái hút máu để sống và để có thể sinh sản. Mỗi lần hút khoảng 5 phần triệu của một lít. Muỗi có thể đánh hơi ra thân chủ xa cả vài chục thước bằng nhiều cách: nh́n thấy sự di động của động vật; có thể phát hiện những tia hồng ngoại phát ra từ thân thể con mồi; đặc biệt là chúng ngửi thấy mùi các hóa chất mà động vật tiết ra như carbon dioxide, lactic acid. Lactic acid là hóa chất tiết ra từ các bắp thịt trong khi làm việc.
Khi phát hiện con mồi th́ muỗi sẽ bám sát. Chúng cắn để hút máụ Việc hút máu cũng rất khoa học: trước khi hút, chúng nhả vào một chút chất chống đông máu để máu dễ dàng chạy vào ruột chúng. Nước miếng của muỗi cũng có thể có vi khuẩn truyền một số bệnh truyền nhiễm.
Chúng có thể hút máu bất cứ lúc nào, ngày cũng như đêm, nhưng thời điểm ưa thích là sáng sớm và khi chạng vạng hoàng hôn. Lư do là giữa trưa mà bay ra ngoài th́ chúng có thể bị tổn thương v́ hơi nóng làm khô nước. Lư do khác nữa là ở hai thời điểm này, những con mồi của chúng cũng hay ra ngoàị Chúng hút máu đủ no rồi tung cánh bay đị V́ thế khi muỗi bám vào da mà động vật xua đuổi chúng đi th́ chúng sẽ bay trở lại, lấy đủ thực phẩm đă. Nên, nhiều khi để tránh tiếng vo ve gây khó ngủ ban đêm, thà cứ thí cô hồn cho chúng ít máu cho xong. Muỗi no đi ngủ, ḿnh cũng ôm “gối mềm” ngủ cho ngon giấc.
Sau khi hút no th́ mợ muỗi phải kiếm một chỗ yên tĩnh để thưởng thức, tiêu hóa chiến lợi phẩm là máụ Nghỉ ngơi, muỗi cũng có tư thế đặc biệt: muỗi thường th́ thân ḿnh song song với mặt bằng, c̣n đầu th́ chiếu nghiêng. Muỗi anophele truyền bệnh số rét th́ nghỉ ngược lại: đầu và ṿi song song với mặt bằng, ḿnh nghiêng nghiêng. V́ thế các cụ ta gọi chúng là muỗi đ̣n xóc.
Cái vụ muỗi cắn này cũng có chuyện nên nóị Số là có người th́ muỗi chê mà ngược lại một số người khác th́ muỗi rất chiếu cố, chắc v́ thịt họ thơm. Có thử nghiệm đă để hai người trong một pḥng kín, hầm hơi có ít con muỗị Một người lănh đủ, một người rất ít vết muỗi cắn. Lư do tại sao th́ chưa có giải thích. Các nghiên cứu gia đang coi xem trong hơn hai trăm hóa chất mà da ta tiết ra, không hiểu hóa chất nào lại hấp dẫn với các nàng muỗi như vậỵ Cho nên, khi ở nơi có muỗi, ta có thể chạy xa, xua đuổi chúng nhưng không trốn ẩn với chúng được.
Muỗi đẻ trứng trên mặt nước, nhất là nơi nước tù nước đọng. Sau dăm ngày, trứng nở thành ấu trùng ngọ nguậy chuyển động. Các chú cá con là rất khoái ăn trứng và ấu trùng muỗị Khi thời tiết ấm nóng, muỗi có thể sanh đẻ mỗi hai tuần.
Muỗi cắn, ngoài chuyện khó chịu, ngứa ngáy tại chỗ c̣n gây lan truyền một số bệnh nhiễm. Đáng kể nhất là bệnh sốt rét, bệnh viêm năo, bệnh dengue:
* Sốt rét ngă nước (Malaria) hiện c̣n hoành hành ở nhiều quốc gia vùng nhiệt đới và đưa tới nhiều tử vong đáng sợ. Muỗi truyền lan bệnh là những mợ Anopheles. Kư sinh trùng thuộc nhóm Plasmodium. Các mợ hút máu người bệnh, tiêu hóa máu nhưng không tiêu hóa kư sinh trùng. Khi cắn người kế tiếp, các mợ đổ bệnh cho những nạn nhân mới nàỵ Cứ như vậy, số rét lan truyền.
Bệnh có thể chữa và pḥng ngừa bằng thuốc căn bản Chloroquinẹ Những ai đi du lịch về vùng nhiễm bệnh nên xin thầy thuốc cho thuốc viên uống trước khi đi, trong thời gian du lịch và một tuần lễ sau khi trở về. Hiện nay, đang có nhiều nghiên cứu để chế ra thuốc chủng ngừa sốt rét, như là chủng ngừa bệnh cúm, chủng ngừa đậu mùạ
* Sốt Dengue, c̣n gọi là Sốt Đập Lưng (breakbone fever) do muỗi Aedes Aegyti truyền siêu vi trùng từ người bệnh sang người lành. Bệnh ít gây tử vong. Bệnh nhân có triệu chứng đau xương khớp, nhức đầu, nóng sốt, nổi ban trên da và suy nhược cơ thể. Không có thuốc chữa khỏi bệnh mà cũng chưa có chủng ngừạ
* Sốt Vàng (Yellow Fever) cũng do muỗi Aedes Aegypti truyền siêu vi trùng gây bệnh. Bệnh này có nhiều ở Phi châu và thường gây tử vong. May mắn là có thuốc chủng ngừa bệnh.
* Bệnh Giun Chỉ (Filiriasis) có nhiều ở vùng nhiệt đới và bán nhiệt đớị Bệnh do các giun kư sinh gây ra và được muỗi Aedes, Culex, Anopheles và Mansonia truyền đị Bệnh có thể chữa được bằng thuốc Diethylcarbamazinẹ
Đến đây th́ chắc nhiều người thấy mà ớn giống muỗi, muốn tránh xa chúng, không muốn mắc bệnh do chúng truyền lan và cũng không muốn chúng quấy rầy giấc ngủ ban đêm. Vậy th́ xin nói về việc nàỵ
Như đă nói ở trên, muỗi xuất hiện ở ngoài trời nhiều nhất từ lúc tranh tối tranh sáng và suốt đêm. Vậy khi chúng hùng hổ ra kiếm mồi, th́ ta ở trong nhà. Mà nếu cần ra th́ mặc quần áo phủ người càng kín càng an toàn, đặc biệt là ba vùng cổ: cổ tay, cổ chân và cổ đỡ đầụ Tránh đi tới vùng śnh lầy, nước đọng, chỗ um tùm cây bụị Ngồi ngoài balcon, để cái quạt chạy nhẹ với gió thổi hiu hiu cũng xua đuổi muỗi khá tốt.
Có nhiều loại thuốc bôi xua muỗi, nhưng loại được nhiều chuyên gia tín nhiệm là DEET. Vài diều cần nhớ khi dùng DEET:
· Mua thuốc về, nhớ đọc kỹ nhăn hiệu với cách dùng, rủi ro có thể có
· Thuốc có 30% DEET là vừa đủ mạnh. Trẻ em dùng loại 10% DEET
· Đừng bôi thuốc lên vết thương trên da hay chỗ da viêm đỏ
· Đừng bôi quá gần mắt, miệng, nhất là ở trẻ em
· Đừng để trẻ em tự thoa thuốc này
· Thoa vừa đủ để che da và quần áo
· Đừng bôi phần da dưới quần áo
· Đừng xịt thuốc khi ở trong pḥng kín
· Sau khi vào trong nhà, xả nước cho sạch thuốc ngừa trên da
Khi phải ở lâu trong vùng có muỗi, như đi câu cá ban đêm, có thể nhúng quần áo trong hóa chất Permethrin, để đuổi muỗị
Có thể đốt hương xua muỗi, dùng đèn giết muỗị Nằm ngủ trong mùng màn vừa tránh được muỗi cắn mà lại vừa có tự do riêng. Triệt hạ trứng và ấu trùng muỗi ở nơi ao tù, nước đọng.
Ngoài các bệnh nhiễm, muỗi cắn thường không gây phản ứng mạnh. Chỉ một chút ngứa ngáy khó chịu ở chỗ bị cắn, chườm nước đá lên ngay là xong. Nhưng nhiều khi ở trẻ em, sau khi muỗi cắn, ngứa, các em găi đến trầy da, rồi nhiễm trùng. Thành ra, khi muỗi đốt sưng lên th́ đắp ngay nước đá, hoặc bôi lớp mỏng Caladryl lotion.
Giờ xin nói chuyện con Ong, cái Kiến.
Nhóm côn trùng châm đốt thuộc ba họ: họ Formicoidea với nhóm nhà Kiến (ants); họ Apoidea với các ong mật (honeybees), ong nghệ (bumblebees); họ Vespoidea với ong hornets, Wasps, yellow jackets.
Ong mật Apis có nguồn gốc ở các châu Á, Phi và Âụ Chúng có nhiều loại và hầu hết đều châm dốt. Họ ong này sống thành từng đàn với từ cả trăm ngàn ong thợ. Đàn ong wasps thường nhỏ hơn. Cũng như muỗi, chỉ có ong cái mới châm chích. Bầy lao công ong cái là lực lượng bảo vệ tổ ong chống lại bất cứ sự xâm phạm nàọ Một chú gấu hoặc anh thợ săn mà nḥm ngó mật ngọt là một số phụ nữ bảo vệ này sẽ tủa ra tấn công. B́nh thường, ong hiền lành, chỉ hung dữ để tự vệ ở gần tổ ong. C̣n châm chích cá nhân chỉ xẩy ra khi ong đi kiếm mật hoa, nước uống hoặc vật liệu làm tổ, khi bị đe dọa như bị đập, đuổi hoặc vướng vào quần áo, tóc người tạ
Ong chích bằng một cái ng̣i nằm ở cuối thân. Ng̣i ăn thông với túi nọc độc. Thực ra, ng̣i là bộ phận đẻ trứng đă được biến hóa, v́ thế chỉ ong cái mới châm chích.
Ng̣i ong mật có nhiều ngạnh dài hơn ng̣i ong wasps. Khi ong mật châm chích, ng̣i kẹt lại ở da người, tiếp tục bơm nọc độc làm phản ứng mạnh hơn. Tội nghiệp một điều là, sau khi châm chích xong th́ chị ong mệnh một, v́ ng̣i có ngạnh vướng lại, kéo theo các bộ phận trong bụng. Nhưng nọc độc của ong trên da kẻ xâm phạm tiết ra hóa chất pheromone, có mùi chuối, báo dộng hiểm nguy cho các ong khác để chúng ồ ạt kéo tới tấn công trả thù.
Ng̣i ong wasp có ngạnh ngắn hơn, không bị kẹt sau khi châm chích nên chúng có thể châm nhiều lần kế tiếp rồi bay đị
Ong mật làm tổ trong khoảng trống có sẵn như lỗ hổng trong thân cây hoặc khoảng lơm của căn nhà. Tổ ong yellow jackets giống như giấy, thường thấy trong lùm cây, dưới mái hiên nhà. Đôi khi chú yellow jacket này lại nằm dưới cỏ, chẳng may ta đi chân đất giẫm phải là chúng đốt ngaỵ
Thành phần hóa học trong nọc độc của ong mật và wasp cũng hơi khác nhaụ Nọc ong mật có chất phospholipase A2 gây đau và loăng máu, melitten làm màng tế bào hư hao, hyaluronidase giúp phân tán các hóa chất độc. Nọc này không có chất histamine như nọc ong wasp. Nọc wasp và hornets có nhiều serotonin, histamine, catecholaminẹ Tùy theo nồng độ của serotonin mà nạn nhân đau nhiều hay ít.
Nói chung, nọc ong mỗi lần đốt chỉ gây ra phản ứng tại chỗ, không nguy hiểm lắm. Ở chuột, cần khoảng 3 mg cho mỗi cân nặng để gây ra tử vong. Ở người phản ứng nguy hại xẩy ra với từ 500 tới 1200 lần bị ong chích. Đă có người sống sót sau khi bị chích tới 2243 lần. Trẻ em và người cao tuổi thường bị nhiều phản ứng của nọc ong v́ chậm tháo thân khỏi bầy ong hung dữ.
Mấy năm gần đây, giống ong mật Châu Phi được vô t́nh nhập cảnh lậu vào nước Mỹ đă là đề tài báo động cho truyền thông cũng như mối quan tâm cho giới chức y tế và canh nông Hoa Kỳ. Lư do là ong rất hung dữ, tung hoành ở các tiểu bang Texas, Arizona, New Mexico, California, Nevada và gây ra nhiều tử vong. Chúng được kêu là killer bees. V́ khi đă tấn công đối thủ là chúng bám sát, tấn công tới tấp nhiều dợt liên tục. Ong mật Châu Phi này giống ong mật thường ở đây, chỉ khác là cánh nhỏ hơn. Cả hai ong, trên ḿnh đều có nhiều lông. Ong yellow jackets ít lông hơn ong mật, nhưng có vân đen,vàng hoặc trắng rất bóng trên ḿnh.
Ong đốt gây ra một phản ứng tại chỗ: da sưng, đỏ, đau, ngứạ Phản ứng này thường tan biến trong vài giờ. Tuy nhiên, với nhiều lần đốt liên tục, phản ứng bất thường mạnh như nghẹt thở, hạ huyết áp, sưng ngứa cùng ḿnh, suy thận có thể xẩy ra và đưa tới nguy hiểm cho tính mạng.
Khi bị ong đốt, tức khắc chườm chỗ đốt bằng túi nước đá. Có thể bôi kem có chất Corticosteroids hoặc Diphenhydramine (Benadryl, Caladryl). Nâng cao phần cơ thể bị đốt. Uống vài viên Ibuprofen hoặc Acetaminophen (Tylenol), một chút Benadryl.
C̣n phản ứng mạnh, tổng quát th́ nên đi nhà thương cấp cứụ Với các phương tiện y học rất hiện đại, nạn nhân của cả trăm con ong đốt đều được cấp cứu hoàn toàn, với điều kiện đừng tŕ hoăn quá lâụ
C̣n việc lấy ng̣i ong ra th́ saỏ Trước đây, người bị đốt thường bóp vào chỗ ong đốt để nặn ng̣i và chất độc rạ Nhưng nhiều nghiên cứu mới đây cho rằng làm như vậy là bóp giúp nọc tiết vào da mau hơn, nên họ khuyên chỉ cần lấy tấm giấy hay plastic cứng, một lưỡi dao cạo nhẹ là lấy được ng̣i tạ Nên nhớ là chất độc thấm ra rất mau, chỉ trong mươi giây đồng hồ, nên cần lấy ng̣i ra càng nhanh càng tốt.
* Kiến:
Bây giờ đến con Kiến mà kiện củ khoaị
Có đến cả trên mười ngàn loại kiến khác nhaụ Chúng sống thành từng đàn với nhiệm vụ phân chia rơ rệt cho các thành viên: con th́ lo việc t́m kiếm thực phẩm, nhóm lo làm tổ, một số lo sinh sản. Đa số thành viên của đàn là nữ kiến lao động, không có cánh, không sanh trứng được nhưng làm hầu hết công việc của đàn: kiếm thực phẩm, nuôi kiến con, bảo vệ tổ. Các kiến nữ hoàng sanh ra đă có cánh, thân h́nh lớn hơn kiến khác và là nhóm duy nhất có thể đi tơ, đẻ trứng. Kiến đực không có nhiệm vụ nào quan trọng ngoài việc hàng năm vào một thời điểm nào đó, rủ nữ hoàng kiến bay lên không trung, giao hợp, rồi đi hoang, chết dần dần. Một lần đi tơ trên là đủ tinh trùng cho kiến hoàng hậu đẻ cả trăm ngàn cái trứng. Kiến lửa có thể đẻ cả trăm cái trứng trong một giờ.
Kiến có mọi nơi trên trái đất, ngoại trừ miền luôn luôn băng giá, trên đỉnh núi rất lạnh và vài hải đảọ Chúng sống dưới đất, trong rừng cây mục nát, trên cành cây sống, trong nhà ở của con ngườị
Nói chung, kiến cũng có vài ích lợị Chúng là mồi ăn cho nhện, chim gơ kiến (woodpecker), rùa và cũng tiêu diệt một số côn trùng có hạị Chúng tạo ra những ngơ ngách dưới đất, giúp không khí và nước lưu chuyển tới nuôi dưỡng cây cỏ. Chúng ăn hạt một số thực vật, để rồi lại bị chim muông làm thịt, chim muông bay xa gieo rắc hạt lạ khắp nơị
Kiến lớn nhỏ đều đốt nhưng loại đáng kể và hay gây ra phản ứng là Kiến Lửa Đỏ (Red Fire Ants). Kiến này có tên khoa học là Solenopsis invictạ Đây là loại côn trùng không cánh, làm tổ trong vườn nhiều nắng và dọc theo đường lộ. Khi thời tiết lạnh hoặc ẩm ướt th́ chúng di chuyển vào nơi bóng mát, khu người ở. Một ổ kiến lớn có tới cả vài trăm ngàn con, được lănh đạo bởi một kiến hoàng hậu duy nhất. Khi châm chích, kiến cũng có một kỹ thuật đặc biệt: chúng cắn một vết rồi chuyển ḿnh châm tiếp tạo ra nhiều vết thương xếp thành một ṿng bán nguyệt.
Vết kiến đốt sưng đỏ, đau ran rồi mấy giờ sau, một mụn nước nhỏ nổi lên. Đôi khi phản ứng này lan rộng ra cả một vùng lớn của dạ Với cả trăm vết kiến liên tục đốt, một người suy yếu sẵn có thể thiệt mạng.
Khi bị kiến đốt, lau sạch vết thương nhưng đừng làm da hư hao thêm; chườm túi nước đá khoảng nửa giờ cho khỏi sưng; nâng cao phần bị cắn. Nếu quá đau, có thể uống vài viên thuốc Tylenol, Advil. Cần coi lại xem ngừa phong đ̣n gánh có c̣n hữu hiệu không.
Tiện đây cũng nói qua một chút tới một côn trùng trong nhà, đôi khi cắn người và có thể gây ra tai nạn khá nặng. Đó là những con nhện.
Có cả dăm chục loại nhện khác nhau, nhưng hai loại sau đây đáng kể v́ chúng lẩn quẩn gần nơi ta sinh hoạt, gây đau và hủy hoại tế bào chung quanh vết cắn:
- Nhện Nâu Ẩn Dật (Brown Recluse Spider):
Thường có ở ngóc ngách trong nhà, đôi khi ẩn ḿnh trong mớ quần áo ném dưới sàn nhà. Chúng sẽ cắn khi áo mặc và chúng nằm giữa vải và dạ
Một phản ứng nhẹ với cảm giác ngứa, rát, đau sẽ xẩy rạ Nhưng sau 24 giờ, vết thương lan rộng, đỏ với mụn nước ở giữạ Sau vài ngày, mụn nước khô, đóng vẩỵ Vẩy rơi gây ra một vết loét rộng từ một phân tới vài chục phân. Triệu chứng tổng quát gồm có nóng sốt, ớn lạnh, đau nhức ḿnh mẩy, mần đỏ, băng huyết. Nạn nhân có thể thiệt mạng. Nọc độc của nhện này có các hóa chất độc như alkaline phosphatase, hyaluronidase, lipase, hemolysine, tất cả đều hủy hoại màng tế bào, khiến tiểu cầu tụ với nhau thành cục, gây băng huyết. Chẳng may bị nhện này đốt th́ cần đi bác sĩ, v́ điều trị cần một số dược phẩm như Dapsone, Prednisone, cạo mổ vết thương và huyết thanh chống nọc độc của nhện.
- Nhện Góa Đen (Black Widow Spider):
Nhện này có nhiều ở vùng nhiệt đới, thường làm mạng lưới ở ngôi nhà phụ, dưới tảng đá, đống vật liệu vụn. Nọc độc loại nhện này có alpha-latrotoxin đặc biệt làm tổn thương dây thần kinh. Nạn nhân thường ói mửa, nhức dầu, bụng đau và co cứng, đổ mồ hôi, sưng đỏ nơi bị đốt. Trên da, nổi nhiều vết ban đỏ, mụn nước.
Cũng như với nhện nâu, khi bị nhện đen góa đốt, cần đi bác sĩ v́ điều trị cần đến dung dịch Calcium và huyết thanh chống nọc nhện.
BS. Nguyễn Ư-ĐỨC
HOME sách TIỂU SỬ BẢN TIN H̀NH ẢNH thIỀN BÀI VỞ THƠ gifts TẾT 2006 BOOKS MAGAZINES